W ostatnim dziesięcioleciu stosunkowo dużo publikuje się na tematy okołowychowawcze. Często dyskutuje się przy tym o środkach, których użyć należy lub których należy unikać. Dość rzadko jednak pojawia się zasadnicze pytanie: Na kogo chcemy tego młodego człowieka wychować? Zaniedbanie tego pytania jest wysoce zaskakujące. Zgodnie ze zdrowym rozsądkiem najpierw należy wyznaczyć sobie cel, a później pytać o środki do niego prowadzące. Dopiero mając przed oczami dość wyraźnie zarysowany cel, możemy ocenić skuteczność zaproponowanych środków.

Cel wychowania

Klasyczna edukacja jest pod tym względem wzorcowym przykładem rozwiązania, które zaczyna od rozpoznania celu. Jak definiuje ona ten cel? Rozpoczyna od przyjęcia obrazu człowieka, płynącego z greckiej filozofii i wiary chrześcijańskiej, jako istoty obdarzonej rozumem i wolną wolą. Rozum pojęty jest jako wyższa władza poznawcza, zdolna zrozumieć nawet pojęcia przekraczające świat materialny, a wola jako wyższa władza decyzyjna zdolna jest przeciwstawić się nawet najsilniejszym naturalnym instynktom. Oprócz tych wyższych władz człowiek obdarzony jest również niższymi, emocjonalnymi władzami duszy, z których najważniejsze to władza pożądawcza, kierująca na to, co przyjemne, oraz gniewliwa – odpychająca od tego, co nieprzyjemne. Przejąwszy ten obraz, wytycza cel: należy wszystkie te władze udoskonalić. Jak to zrobić? Poprzez wyrabianie sprawności, mających pozwolić z łatwością i radością wykonywać uczynki, do których wypełniania istnieją te władze duszy. Te sprawności nazywamy cnotami. Rozum usprawniony jest przez cnotę roztropności, wola przez cnotę sprawiedliwości, władza pożądawcza przez cnotę umiarkowania, władza gniewliwa przez cnotę męstwa.

Roztropność

Cnota roztropności pozwala odpowiednio rozpoznać środki prowadzące do celu. Dzięki niej człowiek, mając przed oczami jakiś cel, jest w stanie szybko, prawie że intuicyjnie, rozpoznać, jakie środki będą korzystne w jego uzyskaniu, a jakie okażą się szkodliwe. Jej brak sprawia, że człowiek podejmuje działania chybione, myśląc że  pomogą osiągnąć upragniony cel, ale ostatecznie okazują się one kontrproduktywne, lub ich efekty uboczne są tak znaczne, że osiągnięty cel przyćmiewają. Aby cnota roztropności mogła działać, potrzeba przede wszystkim nauczyć człowieka kierować się rozumem. Oznacza to w pierwszej linii opanowanie spontanicznych powiewów uczuć, te bowiem są największą konkurencją dla decyzyjności rozumu. Nie znaczy to, że są złe, są jednak prostą reakcją naszego organizmu, niezdolną do rozpoznania dalekosiężnych skutków działań. Czasem popychają do czegoś właściwego, czasem nie, dlatego muszą być weryfikowane racjonalną refleksją. Jak nauczyć człowieka kierowania się rozumem? Należy uświadamiać go co do działających w nim uczuć, uczyć go autorefleksji w obliczu pojawiających się emocji. Autorefleksja to jednak jeszcze nie wszystko – do cnoty roztropności potrzebna jest nie tylko dominacja rozumu nad uczuciami, ale również sprawne działanie samego rozumu. Jak je w tym kontekście osiągnąć? To pytanie wielkiej wagi, niestety wysoce nieobecne w debacie wokół kształtu szkolnictwa w Polsce. Otóż osiąga się tę sprawność poprzez ukazywanie związków przyczynowo-skutkowych. Robić to należy na wiele sposobów. Warto np. uczyć historii, pokazując, jakie działania doprowadziły do jakich skutków, warto rozważać możliwości alternatywne, wskazywać, jak podobne sytuacje zakończyły się inaczej w wyniku odmiennie podjętych decyzji. Inną metodą jest analizowanie w osobistej rozmowie z młodym człowiekiem sytuacji, w których brał udział, warto wykorzystać do tego trudne sytuacje, np. konflikty. Należy wtedy rozważyć, dlaczego ktoś zachował się w konkretny sposób, przewidzieć skutki potencjalnych działań i szukać tych o najbardziej pożądanych efektach. Oczywiście przedmioty takie jak geografia, wiedza o społeczeństwie czy przedsiębiorczość również świetnie się nadają do rozważań o dalekosiężnych skutkach naszych działań.

Sprawiedliwość

Jak pomóc wyrobić młodemu człowiekowi w sobie cnotę sprawiedliwości? Cnota ta pozwala nam oddać każdemu to, co się mu należy. Dotyczy to zarówno własności, jak i prawa do dobrego imienia, prywatności itd. Otóż najpierw system, który tworzymy dla pracy wychowawczej, ma być przykładem sprawiedliwości. Musi więc zawierać jasny zestaw postaw pożądanych i niepożądanych, wraz z informacjami o nagrodach i karach. Znowu kluczowe jest, aby wychowawca nie kierował się w pracy z młodym człowiekiem swoimi odczuciami co do tego, co jest właściwe, a co nie. Musi kierować się zestawem znanych zarówno jemu, jak i uczniowi czy wychowankowi zasad. Spokojna konsekwencja w realizowaniu tych zasad polega na konsekwentnym stosowaniu się do nich, bez jednoczesnego ulegania emocjom – czy to tym pozytywnym, jak przesadna partykularna sympatia do wychowanka, czy to negatywnym, jak gniew czy antypatia. Funkcjonowanie w sprawiedliwym systemie jest niezwykle korzystne w wyrabianiu cnoty sprawiedliwości, ale to jeszcze nie wszystko. Potrzebne jest również ciągłe wskazywanie na to, jak konkretne czyny mogą naruszać prawa drugiego człowieka, kluczowe jest tutaj prawo do dobrego imienia. Wyjątkowo łatwo jest to prawo złamać i wypracowanie ostrożności w tej materii jest najwyższej wagi.

Umiarkowanie

Cnota umiarkowania pozwala odpowiednio dozować to, co odbieramy jako przyjemne. Człowiek, który tej cnoty nie posiadł, jest niezdolny do wytrwałej pracy, gdyż nieustannie popychają go do działania jakieś pojedyncze przyjemności. Ta właśnie cnota pozwala wziąć w karby ludzkie życie, ukierunkować nasze działania na pracę w jakimś konkretnym celu, bez ciągłego uganiania się za przyjemnymi drobiazgami. Jak ją wyrobić? Należy uczyć wychowanka, jak radzić sobie w trudniejszych warunkach; pomocne mogą być tutaj organizacje takie jak harcerstwo. Przyzwyczajanie do ciężkiej pracy, szczególnie wymagającej wytrwałości, ma tutaj bardzo duże znaczenie. Klasyczne praktyki postne, takie jak czasowa abstynencja od mięsa czy też post ilościowy, również są bardzo pomocne.

Męstwo

Cnota męstwa to cnota pozwalająca przezwyciężyć przeciwności, które da się pokonać, oraz wytrwać w trudnościach, których usunięcie nie leży w naszej mocy. Wszystkie cnoty, pomimo że regulują działanie różnych władz naszej duszy, muszą być kierowane przez rozum, a konkretnie przez cnotę roztropności, ta bowiem jest czynnikiem porządkującym całe nasze życie. Rozum sprawia również, że cnota nie jest jedynie matematycznym środkiem pomiędzy skrajnościami. Jest ona racjonalnie wyznaczonym szczytem pomiędzy skrajnościami – punktem, w którym ludzkie zachowanie na miarę możliwości zbliża się do doskonałości. Jak wypracować cnotę męstwa? Jest ona dość podobna do cnoty umiarkowania, obie polegają na opanowaniu przez rozum emocjonalnych popędów. Dlatego też sposób ich wypracowania jest dość podobny. Przysposobienie do wytrwałej pracy, pomoc przy pokonywaniu przeciwności – zamiast rozwiązywania ich za młodego człowieka, wskazywanie na wartość wytrwałości, wspierająca obecność w trudnościach – to wszystko są rzeczy, które mogą pomóc rozwinąć cnotę męstwa. Widzimy więc, że klasyczny obraz człowieka rysuje się jako obraz istoty rozumnej i wolnej, zdolnej zapanować nad sobą i wziąć się w karby samodyscypliny. Ten obraz człowieka dostrzega jego słabości i złe skłonności, jednak wskazuje również na sposoby pracy mającej rany zaleczyć i władze naszej duszy udoskonalić. Ta wizja człowieka może posłużyć za bazę do spokojnej i konsekwentnej pracy nad wykształceniem człowieka samoświadomego, kierującego się swoim rozumem, zdolnego do zapanowania nad sobą – a co za tym idzie, zdolnego do zapanowania również nad światem – chociażby to panowanie miało oznaczać w konkretnym przypadku jedynie rozumne uporządkowanie małego wycinka rzeczywistości, który danego człowieka otacza.

ks. Szymon Bańka FSSPX