Gdy w 2020 roku po raz pierwszy przeprowadziliśmy, jako Fundacja Edukacji Zdrowotnej i Psychoterapii, badanie stanu zdrowia psychicznego polskich dzieci i młodzieży, objęło ono grupę kilkuset nastolatków. Celem badania było rozpoznanie, jak stres związany z pandemią, radykalną zmianą trybu życia, izolacją społeczną i nauką zdalną wpłynął na tę grupę. Już wtedy okazało się, że dramatycznie wzrósł czas spędzany przed ekranem – w maju 2020 średnia dzienna czasu ekranowego wynosiła 9 godzin. Wtedy przeprowadziliśmy wywiad pogłębiony z wybraną grupą, pod kątem uzależnienia od świata wirtualnego i smartfonów. W kolejnym badaniu, podjętym na prośbę szeregu szkół w grudniu 2020 roku, staraliśmy się sprawdzić przeze wszystkim poziom depresyjności, prosząc też młodzież o sformułowanie swoich potrzeb i oczekiwań w stosunku do szkoły i dorosłych jako takich. Przeważały wtedy prośby o pomoc i zrozumienie trudnej sytuacji młodzieży.

Ostatni rzut badań, na przełomie 2021 i 2022 roku,  przeprowadziliśmy przede wszystkim biorąc pod uwagę aspekt praktyczny – interesowało nas zidentyfikowanie głównych obszarów problemów, tak by móc zaoferować konkretne rekomendacje dla poszczególnych szkół. Dlatego dokonaliśmy przede wszystkim analizy jakościowej zebranych materiałów. Uderzyła nas podstawowa zmiana, jaka nastąpiła w postawie młodych – z nadziei na uzyskanie pomocy znacząca część przeszła na pozycję, którą można streścić jako: „po co ta ankieta? I tak nam nie pomożecie, nie ufamy wam”. Jest to ważna informacja, którą powinniśmy brać pod uwagę, planując jakiekolwiek dalsze działania pomocowe.

Najważniejsze dane, opublikowane w 2022 r. w raporcie Etat w sieci 3.0, zdrowie psychiczne polskich nastolatków w nauce zdalnej, są następujące:

Na ponad 5000 ankietowanych nastolatków z całej Polski, 5% młodzieży wykazuje symptomy świadczące o depresji wymagającej terapii, natomiast poważnie obniżony nastrój rokujący depresję ma aż 34,3%. 

Największe problemy koncentrują się wokół częstego odczuwania negatywnych emocji, takich jak smutek, przygnębienie, nerwowość i rozdrażnienie, poczucie winy oraz zamartwianie się o przyszłość. Ponad połowa badanych raportuje też problemy ze snem, co może być związane z nadmierną ekspozycją na światło niebieskie z ekranów oraz spędzanie podczas nauki zdalnej większości dnia i co najmniej części nocy przed urządzeniami elektronicznymi.

Z innych badań przeprowadzonych w Polsce w okresie nauki zdalnej  na szczególną uwagę zasługuje opublikowane w roku 2022 badanie Rzecznika Praw Dziecka. Oto najważniejsze konkluzje:

• Ogólne niezadowolenie ze swojego życia związane z odczuwaniem szczęścia, radości i pogody ducha – w stopniu zagrażającym zdrowiu psychicznemu – wykazuje odpowiednio 15% dzieci i 13% nastolatków (badanie za pomocą narzędzia KIDSCREEN).
• Wyczerpanie fizyczne i brak energii życiowej dotyka 19% dzieci, 16% nastolatków ze szkoły podstawowej i 15% nastolatków ze szkoły średniej.

Badania z całego świata, nastawione na diagnozę zdrowia psychicznego i fizycznego nieletnich w czasie pandemii wykazały przeze wszystkim:

• Im więcej czasu dzieci i nastolatki spędzały przed ekranem, a jednocześnie im mniej czasu poświęcały aktywności fizycznej, tym gorszy był stan ich zdrowia psychicznego (Tandon i in. 2021);
• Szereg badań wykazało bezpośredni związek między czasem ekranowym a pogorszeniem stanu zdrowia psychicznego nieletnich (Amran 2022, Kiss i in. 2022, Vanderloo i in. 2021, Glover i in. 2022);
• Czynnikami zaburzającymi zdrowie psychiczne było nagłe wycofanie z normalnego trybu nauki szkolnej, izolacja społeczna i brak aktywności na świeżym powietrzu. U części młodych pogłębił się problem bycia ofiarą przemocy domowej (de Figueiredo 2021, Amran 2022);
• Dobre, bezpośrednie relacje z domownikami i rówieśnikami są czynnikiem chroniącym zdrowie psychiczne nieletnich w czasie pandemii (Kiss i in. 2022);
• Według badań szwajcarskich silnie wzrosło zapotrzebowanie na pomoc psychiatryczną dla nieletnich; nastąpił znaczący wzrost liczby nieletnich z myślami samobójczymi i samouszkadzających się (Bewrger 2022);
• Według badań australijskich lockdowny spowodowały znaczący przyrost myśli i prób samobójczych oraz zaburzeń odżywania u nieletnich (Carison i in. 2022);
• Czynnikami chroniącymi zdrowie psychiczne młodzieży chińskiej w czasie pandemii okazały się przede wszystkim bliskie, dobre kontakty społeczne (z rodziną i przyjaciółmi) oraz lepsza wiedza na temat zarówno pandemii, jak zdrowia psychicznego (Lu, Zhao, Guo 2022).

Skoncentrowaliśmy się tu na badaniach opublikowanych w roku 2022, ponieważ dają wgląd w skutki przedłużającego się stresu związanego z pandemią i kolejnymi lockdownami.

Jak pomóc?

Poza psychoterapią oraz psychoedukacją (przeprowadzaną też w ramach pracy szkół) przygotowaliśmy rekomendowaną listę książek pomocowych adresowanych do nastolatków, z których można skorzystać w ramach pracy własnej. Oto one:

Victor Frankl, Człowiek w poszukiwaniu sensu, Wydawnictwo Czarna Owca. Książka austriackiego psychoterapeuty, który dzięki stworzonej przez siebie koncepcji logoterapii przetrwał obóz koncentracyjny w Auschwitz oraz Dachau, zachowując wewnętrzną wolność, a co za tym idzie – zdrowie psychiczne. Choć druga część książki może okazać się dla nastolatków zbyt trudna (opisuje logoterapię od strony założeń teoretycznych), pierwsza pokazuje, jak w każdych warunkach (nawet skrajnego zniewolenia i upodlenia) można zachować wewnętrzną wolność oraz poczucie sensu i celu życia. Książka odpowiada na potrzeby nastolatków, którym dały wyraz w odpowiedzi na pytania w ankiecie stanowiącej podstawę raportu Etat w sieci 3.0.

Hayes Louise, W pułapce myśli – dla nastolatków. Jak skutecznie poradzić sobie z depresją, stresem i lękiem, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Elżbieta Zubrzycka, Jak pomyślę, tak zrobię, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne – książka tłumaczy wpływ myśli na uczucia i zachowania. Które myśli dają siłę, a które ją odbierają? Czy nad szkodliwymi myślami można zapanować? Autorka pokazuje, jak myśleć, by lubić siebie, świat i ludzi, samemu być lubianym i – szczęśliwym.

Karen Bluth, NA EMOCJONALNEJ KARUZELI Jak pokonać samokrytycyzm, opanować emocje i zaakceptować siebie dzięki technikom uważności i współczucia, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne – książka zawiera szereg ćwiczeń, pomagających nastolatkowi w większej akceptacji siebie i radzeniu sobie z przykrymi emocjami. Lisa M. Schab, JESTEŚ KIMŚ WIĘCEJ, NIŻ MYŚLISZ - DLA NASTOLATKÓW. Przegoń chmury samokrytyki i odkryj swoją wrodzoną wartość,  Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Bogna Białecka