Agresja (i przemoc) wpisana jest w dynamikę  świata przyrody (szczególnie życia zwierząt). Agresywność w zachowaniach człowieka również jest czymś naturalnym, a czasami nawet pożądanym – wtedy mianowicie, gdy jest czynnikiem wspierającym nasze dobre działanie lub gdy wzmacnia nasze siły i opór przed presją zła (i związanego z nim strachu). Jako agresywne działanie określa się często nawet grę piłkarza na boisku, inwestowanie maklera na giełdzie czy atak himalaisty na ośmiotysięcznik.

Problem zaczyna się wtedy, gdy agresja ma charakter destrukcyjny, aspołeczny, i jako taka występuje w miejscach publicznych, np. w szkole.

Agresja i przemoc

Badacze dokonują rozróżnienia między zjawiskami agresji i przemocy. Agresja (łac. aggredi – przystępować, napadać) to działanie podejmowane zasadniczo w celu zadania cierpienia osobie lub – kiedy to niemożliwe – zamiennie rzeczom (tzw. agresja przeniesiona/przemieszczona). Zaś celem przemocy jest wywarcie wpływu – zmuszenie ofiary do czegoś, a nie wyrządzenie jej krzywdy, czyli jest to postępowanie pozbawione agresji bądź też wykorzystujące ją jako narzędzie.

W ostatnich latach mówi się wiele o agresji elektronicznej (cyberprzemocy), która wykorzystuje technologie informacyjne i komunikacyjne do nękania, straszenia, szantażowania, publikowania/rozsyłania kompromitujących informacji, zdjęć, filmów, podszywania się pod kogoś wbrew jego woli, tworzenia stron WWW w celu upokarzania innych. Ze względów praktycznych w niniejszym artykule zostaną pominięte dystynkcję pojęć „agresja” – „przemoc” i będą one używane zamiennie. Wskazaniu zasad (i wskazówek) dotyczących sposobu postępowania w sytuacji tzw. gorącej agresji, towarzyszyć będą dwie scenki, które przedstawiają dwa zasadniczo różne zachowania nauczyciela wobec ucznia agresywnego.

Scenka 1, czyli czego unikać

Grzegorz (G) podczas lekcji rzuca zeszytem w kolegę (Marka). Jednak nie trafia. Hałas, klasa wybucha śmiechem. Nauczyciel (N) wie, kto jest sprawcą. Rozpoczyna dialog, udając, że nie widział:

N: – Który to idiota?  /poniżanie, stosowanie epitetów, piętnowanie osoby zamiast czynu/

[cisza]

N: – Jak się przyzna, to mu daruję.  /brak konsekwencji, uczniowie dowiadują się, że wystarczy się przyznać, by pozostać bezkarnym/

Tomek: – Proszę pana, to Grzesiek!

N: – Grzesiek, to znowu ty? Już nigdy nie zmądrzejesz.  /uogólnianie/

G: – To nie ja.

N: – Ty, koledzy widzieli, kto jeszcze widział, że to on? [Kilka osób mówi, że to Grzesiek. Grzegorz wściekły podbiega do Marka, popycha go i Marek spada z krzesła na podłogę.]

N: – Pięknie, co jeszcze nam Grzesio pokaże? A teraz może ja ciebie zrzucę z krzesła?  /zbędna, nie na miejscu ironia – bagatelizowanie, wchodzenie w rolę sprawcy/

G: – Niech pan się ode mnie odczepi.

N: (zdenerwowany): Ja ci się zaraz odczepię, smarkaczu jeden. W tej chwili podnieś ten zeszyt. Myślisz, że ze mną wygrasz? Liczę do trzech: raz, dwa... /brak opanowania, straszenie, wyrażenia-rozkazy zaostrzające konflikt/

G: – Nie podniosę, bo to on zaczął.

N: – Jak zaczął, co?! No jak zaczął?!  /brak opanowania, ton konfrontacyjny/

G: – Ciągle się do mnie odwracał i przeszkadzał mi.

N: – Marek, to prawda?

M: – Raz się obróciłem, bo chciałem o coś zapytać.

N: – Jesteście tyle samo warci. Od tej chwili cisza. Kończymy ten przerywnik. Wracamy do lekcji. /uogólnianie, brak konsekwencji i obrócenie w żart całej sytuacji/

Prawidłowe zasady reakcji (interwencji) nauczyciela na agresję ucznia

• Poważnie traktujemy akt agresji. Nie zezwalamy na ucieczkę ucznia/ów i nie obracamy w żart całej sytuacji: Skończcie już tę zabawę w boksowanie. Przyzwolenie na agresję prowadzi prędzej czy później do jej eskalacji.

• Nie przeprowadzamy rozmowy z agresorem na oczach innych uczniów, którzy dobrze się bawią (to wzmacnia bezczelność ucznia).
• Jeśli widzimy, że emocje ucznia są zbyt wielkie, by rzeczowo rozmawiać, stosujemy technikę „ochłonięcia”: Widzę, że jesteś zdenerwowany. Usiądź. Będziemy rozmawiać za chwilę.
• Formułujemy czytelny i krótki (im krótszy, tym lepiej, najlepiej do 10 słów) komunikat, który dotyczy bezpośrednio zachowania ucznia, a nie jego postawy czy odczuć). Tu możemy wykorzystać metodę tzw. trio Glassera – trzy kolejno zadawane pytania, które mają pomóc uczniowi zaobserwować własne zachowanie, ocenić je, a następnie zastosować się do reguły: 1) Co robisz? 2) Czy jest to zgodne z zasadami? 3) Co powinieneś zrobić?

• Informujemy ucznia o konsekwencjach jego czynów oraz jego ewentualnego nieposłuszeństwa, co zapobiega wielu stosowanym przez uczniów testom i próbom sił: Bo co?, Niby dlaczego?Brak konsekwencji powoduje, że reguły nie obowiązują.
• Jeżeli uczeń ignoruje nasze polecenia i nie wiemy, czy to, co mówimy, dociera do niego, stosujemy „procedurę sprawdzającą”: Czy zrozumiałeś, co do ciebie powiedziałem? Co usłyszałeś?
• Kiedy uczeń usiłuje nas wciągnąć w dyskusję na temat naszych reguł, stosujemy „technikę przecięcia”: Ten temat już omówiliśmy lub Koniec dyskusji. Albo zrobisz to, o co cię prosiłem, albo…
• Kiedy uczeń, broniąc się, próbuje obwiniać innych, a swą winę rozmywać, stosujemy technikę „zdartej płyty” – powtarzamy nasz komunikat, ew. zmieniając jego formę: Podnieś zeszyt. Zrób to, o co cię proszę. Reguła obowiązuje, podnieś zeszyt.
• Stosujemy technikę wymuszonego ograniczonego wyboru. Jeśli technika „zdartej płyty” zawiodła, proponujemy: Możecie siedzieć razem, ale odtąd już zero przepychanek albo przechodzicie do osobnych ławek. Co wybieracie?
• Nie należy traktować osobiście niewłaściwego zachowania uczniów –uczeń ma na uwadze samego siebie, własny cel, który chce osiągnąć – zaspokoić potrzebę, rozładować napięcie, przetestować granice wolności w szkole itd.
• Nie poniżamy, nie stosujemy uogólnień: Grzesiek, to znowu ty? Już nigdy nie zmądrzejesz. Zawsze dokuczasz i przykład z życia wzięty: Masz wzrok niezmącony żadną myślą.
• Nie straszymy i nie grozimy: W tej chwili podnieś ten zeszyt. Myślisz, że ze mną wygrasz?
• Unikajmy wyrażeń-rozkazów, które niepotrzebnie zaostrzają konflikt: Zrób to natychmiast, liczę do trzech: raz, dwa...
• Nie wchodzimy w rolę sprawcy: Ja ci teraz zrobię to samo, co ty jemu. Chciałbyś? To jest odbierane jako zemsta i poniżenie.
• W ostateczności stosujemy izolację (wykluczenie).
• W sytuacji gorącej agresji zmuszanie uczniów do przeprosin nie ma większego sensu, bo podłożem wymuszonych przeprosin jest złość, bezradność czy bunt, a nie współczucie, troska czy szczere uznanie własnej winy.

Scenka 2, czyli jak się z tym zmierzyć

Ta sama sytuacja. Nauczyciel rozpoczyna dialog:

N: – Grzesiek, podnieś zeszyt, usiądź w ławce i rozwiązuj zadanie. Po lekcji zostań w klasie, chcę z tobą porozmawiać. /rozwiązanie problemu indywidualnie, a nie na forum rozbawionej klasy/

G: – Ale o czym, to nie moja wina. To on mi zaczął przeszkadzać. Pan zawsze się czepia.

N: – Podnieś zeszyt. /krótkie zdania-komunikaty i technika „zdartej płyty”/

G: – Zawsze ja muszę dostawać. Pan jest niesprawiedliwy.

N: – Nic nie usprawiedliwia tego, co zrobiłeś. Podnieś zeszyt. /krótkie uzasadnienie i powrót do sedna sprawy – egzekwowanie polecenia, reguły/

G: – To jest chamstwo. [podnosi zeszyt]

N: – Rozwiązuj zadanie.  /technika „zdartej płyty”/

G: – Jak będę chciał!

N: – Rozwiązuj zadanie.  /technika „zdartej płyty”/

­G: – Na pewno nie!

N: – Grzegorz, albo w tej chwili w ciszy zaczynasz rozwiązywać zadanie, albo poniesiesz konsekwencje swojego zachowania. Wybierz.  /technika wymuszonego (ograniczonego) wyboru/

G: – Jakie konsekwencje, co mi Pani może zrobić?

N: – Wybrałeś? /konsekwencja i technika wymuszonego  wyboru/

G: – Dobra, już dobra. [zaczyna rozwiązywać]

Jacek Banaś

Literatura wykorzystana:
J. Kołodziejczyk, Dyscyplina w klasie. Metody i techniki interwencji; M. Łoskot, Szkolny dręczyciel i sprawca agresji. Jak pracować i rozmawiać z trudnym uczniem – poradnik wychowawcy; R.J. MacKenzie, Kiedy pozwolić, kiedy zabronić w klasie; R. Rhode, M.S. Meis, Gdy nasze pociechy grają nam na nerwach; J. Robertson, Jak zapewnić dyscyplinę, ład i uwagę w klasie; Ł. Wojtasik, Przemoc rówieśnicza z użyciem mediów elektronicznych – wprowadzenie do problematyki; Przemoc i agresja w szkole – próby rozwiązania problemu; Agresja i przemoc w szkole. Przyczyny, rozpoznawanie, zapobieganie; Przemoc dzieci i młodzieży, pod. red. J. Papieża i A. Płukisa.