Wśród współczesnych teorii wychowawczych obecny jest kierunek zwany pajdocentryzmem (gr. pais – chłopiec, dziecko oraz łac. centrum – środek). Tak jak każda teoria pedagogiczna, opiera się on na określonym rozumieniu wychowanka (człowieka). Pajdocentryzm traktuje dziecko jako kogoś z natury dobrego, tj. zasadniczo bez wrodzonych skłonności do zła. Z tego punktu widzenia najlepszym stylem wychowania jest styl liberalny, polegający na świadomym pozostawianiu dziecku całkowitej swobody, by nie hamować jego aktywności i spontanicznego rozwoju. Wychowanie ma ograniczyć się do stworzenia odpowiednich warunków zabawy i nauki, zaspokajaniu potrzeb materialnych i uczuciowych oraz do interesowania się sprawami dziecka dopiero wtedy, gdy ono samo tego chce. Interwencja w zachowanie dziecka jest dopuszczalna tylko w drastycznych przypadkach, przy czym ewentualne restrykcje mają być łagodne i połączone z postawą usprawiedliwiającą. W takim ujęciu dziecko stanowi niejako miniaturę człowieka dorosłego – dziecko to dorosły, tyle że nieco mniejszy.

Zredukowanie wychowania do zaspokajania potrzeb i zachcianek (pajdocentryzm) oraz pozostawienie wolności dziecka bez znaczącego oddziaływania (styl liberalny) jest niebezpieczne. Grozi tym, że nasz mały Maciuś zaczyna rządzić w domu, stając się królem Maciusiem np. Drugim (Pierwszego znamy doskonale z pouczającej powieści Janusza Korczaka). Rządy dzieci mają swoją nazwę – to pajdokracja. Dziecko, które jest pozbawione wychowawcy (wychowuje właściwie siebie samo), nie poznaje ważnych norm społecznych  i co więcej, samo nie czuje się z tym dobrze. Maluch, któremu wszystko wolno, nie jest szczęśliwy, przekonują psychologowie, bowiem dziecko, któremu nie stawia się granic, ma zaburzone poczucie bezpieczeństwa.

Z kolei pajdokracja, realizowana jako oddanie sterów władzy w państwie ludziom bardzo młodym i niedoświadczonym, również nie wróży niczego dobrego. Jak przekonuje znakomity historyk i historiozof Feliks Koneczny, niektóre cechy młodości, jak brak systematyczności, kompetencji, podatność na wpływy czy naiwność, mają fatalny wpływ na politykę. Trudno jednak nie zauważyć, że pajdocentryzm i wychowawczy liberalizm są dziś całkiem modne, ale raczej tylko w sferze teoretycznych dywagacji i koncepcji. W praktyce życia współczesnych społeczeństw Zachodu (ale nie tylko) dorośli, rodzice i wychowawcy wolność dzieci poddają niezwykłej kontroli, nakładając na nie coraz większe ciężary, nierzadko nie do udźwignięcia. Obserwujemy bowiem powszechnie zjawisko polegające na obarczaniu dzieci rolami i funkcjami, które przynależą dorosłym.

Amerykański autor książki Dorośli zbyt wcześnie trafnie diagnozuje: „Społeczeństwo oszalało, próbując przyspieszyć przemianę dzieci w dorosłych. Opracowano program nauczania dla dzieci jeszcze nienarodzonych; […] Uczy się czytania maluchy przed ukończeniem drugiego roku życia. Można kupić lalki reprezentujące różne zawody, razem z instrukcją, w jaki sposób szkolić przedszkolaków pod kątem tych zawodów. Dzieci są nadmiernie obciążone, pędząc codziennie po zakończonych lekcjach na różnorodne zajęcia dodatkowe: sportowe, muzyczne i inne. Pięcioletni chłopcy trenują w klubach, w których uczeni są wprost zwierzęcego współzawodnictwa. Show business oferuje małym modelom pieniądze, jakich nie widzieli nigdy na oczy ich rodzice. Indywidualni nauczyciele są powszechnie zatrudniani, by zwiększyć akademickie szanse małych dzieci”.

To, co często nazywamy „wyścigiem szczurów”, jest drogą w dorosłość na skróty. Szaleńczy bieg ku życiu dorosłemu – zamiast spędzania czasu na huśtawce – napędzany jest sztandarowymi hasłami współczesności: sukcesu, kariery, szaleńczej rywalizacji i zwycięstwa za wszelką cenę. Oto jeszcze jeden przykład ze wspomnianej książki: „Szesnastoletnia Kady […] odczuwa niewiarygodną presję, by wygrać każde zawody pływackie, w których bierze udział. Ojciec napomina ją: «Musisz utrzymać nasze nazwisko w księdze rekordów.» To zmusza Kady do pływania przez okrągły rok codziennie od godziny piątej rano i po powrocie ze szkoły. Dziewczyna już właściwie nie lubi pływania, ale odczuwa presję, by być najlepszą, by nie zawieść rodziny”.

W tej sytuacji dzieci nie mogą rozwijać się swoim tempem, zgodnie z czasem biologicznym, lecz są zmuszone do funkcjonowania w czasie kulturowo-społecznym. Mają na to ogromny wpływ m.in. media, w których dzieci są zanurzone, przez co  żyją problemami dorosłych: przemocą, katastrofami, aborcją, ekologią – „globalnym ociepleniem”, „równością płci”, rasizmem, światem mody, karierą itp. Jakże często w dorosłość i jej problemy dzieci są przedwcześnie wprowadzane przez rodziców i wychowawców. Na koniec jeszcze jeden znany przykład – młodej Szwedki Grety Thunberg. Kiedy miała osiem lat, usłyszała o kryzysie klimatycznym i postanowiła odtąd… zmniejszyć swój ślad węglowy i w związku z tym nie latać samolotami oraz zostać weganką. Później zaś – biorąc rok przerwy w szkole na kampanię na rzecz działań klimatycznych – Greta zaplanowała podróż do Meksyku, Kanady i Ameryki Południowej, aby spotkać się z działaczami na rzecz klimatu i zobaczyć regiony najbardziej dotknięte niekorzystnymi zmianami. Przemawiała na szczycie klimatycznym ONZ w 2019 r., przewodziła wielotysięcznym demonstracjom, w swych przemówieniach bardzo ostro, a nawet pogardliwie pouczała polityków. Tytuł (wydanej również w Polsce) jej biografii brzmi jak apel skierowany do wszystkich dzieci na świecie – Greta. Nie jesteś zbyt mały, by robić rzeczy wielkie.

Na ten apel chciałoby się odpowiedzieć apelem – nie obciążajmy dzieci odpowiedzialnością za losy świata, ani rolami, które są domeną dorosłych, nie pozbawiajmy naszych pociech dzieciństwa, lecz zróbmy wszystko, by było dla nich dobre i szczęśliwe.

Jacek Banaś

Literatura wykorzystana:
D. Fields, Dorośli zbyt wcześnie; M. Przetacznik-Gierowska, Z. Włodarski, Psychologia wychowawcza; F. Koneczny, O pajdokracji.