Podstawowym obowiązkiem szkoły, oprócz rzetelnej edukacji, jest zapewnienie uczniom poczucia bezpieczeństwa, które stanowi niezbędny warunek ich pełnego rozwoju. Ponieważ  w  dzisiejszej szkole obserwuje się bardzo niepokojący wzrost poziomu agresji, warto wiedzieć, jakie czynniki sprzyjają temu zjawisku, by umieć mu zapobiegać lub choćby je ograniczać.

Agresja bywa następstwem niezaspokojenia podstawowych potrzeb psychicznych człowieka: miłości, bezpieczeństwa, akceptacji, które powinny być spełniane przede wszystkim  w rodzinie. Niestety, z różnych powodów nie zawsze tak się dzieje. A jednym z nich jest nieumiejętność – zarówno dzieci, jak i dorosłych – rozpoznawania swych uczuć, okazywania ich, a nawet nazywania. Niewyrażone uczucia wywołują napięcie, które może przerodzić się w agresję, a taki stan emocjonalny może spowodować wyobcowanie młodego człowieka z grupy rówieśników.

Poczucie niskiej wartości własnej ucznia, mające wpływ na brak akceptacji ze strony kolegów, w konsekwencji staje się powodem frustracji. Wtedy dzieci są wybuchowe, napastliwe fizycznie lub słownie w stosunku do innych. Bywają kłótliwe, krzyczą, używają gróźb i przekleństw. Często ich agresja przeradza się w postawę buntowniczą wobec nauczyciela, wyrażaną jako odmowa wykonania polecenia albo ironia wobec dorosłych czy rówieśników.

W szkołach i poza nimi, także na portalach społecznościowych, zauważa się nasilenie agresji słownej, używania wulgaryzmów – brak kultury słowa. Zachowania takie zwykle przypisuje się wpływowi środowiska szkolnego i chęci dostosowania się do zasad panujących w grupie. Jest bowiem oczywiste, że uczniowie do prawidłowego funkcjonowania potrzebują dobrego kontaktu z rówieśnikami. Często jednak się zdarza, że jednego lub kilkorga dzieci klasa lub grupa  – zwykle jej najbardziej wpływowi członkowie – nie akceptuje. Osoby wykluczane w ten sposób nierzadko stają się ofiarami agresji. Są to zwykle uczniowie, którzy nie potrafią się przeciwstawić, słabsi fizycznie, mniejsi od rówieśników, z różnymi deficytami lub należący do mniejszości religijnej, społecznej (często ze środowisk biedniejszych) czy etnicznej. Inność i brak akceptacji przez grupę mogą być przyczyną ich frustracji, a w konsekwencji  ofiara agresji może się przekształcić w jej sprawcę wobec słabszych od siebie. W ten sposób osoby prześladowane wyładowują swoją złość i bezsilność na obiekcie zastępczym. Powstaje spirala przemocy i agresji.

Innym powodem złego samopoczucia, a w konsekwencji pojawienia się zachowań agresywnych, jest doświadczanie przez uczniów przewlekłego stresu, który jest wynikiem zwiększonego tempa życia, rosnących oczekiwań rodziców i coraz wyższych wymagań edukacyjnych. Nauczyciele, chcąc sprostać tym ostatnim, zalewają dzieci informacjami i zadaniami, które mają one w szybkim tempie przyswoić i wykonać. Nie sprzyja to rzetelnej edukacji, a przede wszystkim ma bezpośredni wpływ na samopoczucie uczniów, którzy są ciągle zmęczeni. Młode osoby nie mają czasu wolnego na uprawianie sportu, kontakt z przyrodą, rozwijanie swoich pasji poza szkołą oraz budowanie relacji rówieśniczych. Mówi się o „wypaleniu uczniowskim”. Presja sukcesu jest ogromna, a dorośli pielęgnują ją w szkole i w domu – nie zachowując równowagi między pracą a wypoczynkiem, nawet w młodszych klasach. Uczniowie podczas przerw żyją w hałasie, a to zwiększa poczucie dyskomfortu. Wszystko to nie sprzyja higienie psychicznej młodego człowieka.

Co można zrobić w szkole, aby zapobiec agresji lub ją zminimalizować? Jest oczywiste, że dorośli powinni przede wszystkim budować u swoich podopiecznych poczucie bezpieczeństwa, czyli poświęcać im uwagę i pokazywać, że są dla nich bezwarunkowo ważni, bez względu na ich zachowanie. Zwykle młodzi ludzie mają zachwiane poczucie bezpieczeństwa, dlatego nie dostrzegają uważności dorosłych dotyczącej ich emocji, samopoczucia oraz potrzeb. Uczniowie chcą być zauważeni – stąd tak ważna wobec nich jest postawa akceptacji, empatii i szacunku.

A zatem zachowujmy się wobec nich bez zarzutu, wzorcowo i dajmy przykład, jak powinny wyglądać relacje między ludźmi. Zwróćmy się w ich stronę i pokazujmy wartości wzmocnione serdecznością i życzliwością, choć z drugiej strony jako dorośli, zwłaszcza pedagodzy, nie możemy obojętnie przechodzić nad agresywnymi zachowaniami uczniów. Zawsze powinniśmy reagować z wyczuciem i wskazywać, jak należy kształtować kulturę słowa i zachowania. Trzeba też podczas różnych lekcji, ale także w rozmowach poza klasą, mówić otwarcie o problemie przemocy. Ważne, by dzieci i młodzież uświadomili sobie, że wulgaryzmy, wyzwiska i agresywne zachowania nie są przejawem dorosłości, a świadczą raczej o wewnętrznych potrzebach i ich niezaspokojeniu.

Kolejnym istotnym czynnikiem, który może wpłynąć na lepsze funkcjonowanie uczniów w szkole, jest tworzenie stref komfortu psychicznego. Może warto zadbać o przestrzeń ciszy w oddzielnej, przeznaczonej do tego sali, strefę czytelnika czy obszar zieleni, gdzie można nacieszyć się kontaktem z przyrodą? Może to być patio szkolne czy sala z roślinami doniczkowymi, pomiędzy którymi będą rozłożone poduszki umożliwiające odpoczynek w dogodnej dla ucznia pozycji. Mogą też to być sale do odtwarzania w słuchawkach wybranej przez uczniów muzyki klasycznej lub relaksacyjnej. Warto także zadbać o dostęp do wody i dotlenienie mózgu. Pomysłów może być wiele, ale kluczowe jest stworzenie życzliwej, atmosfery oraz dobrej przestrzeni, które mogą zniwelować stres i wprawić uczniów w dobry nastrój. Minimalizowanie agresji fizycznej i słownej wśród dzieci i młodzieży można osiągnąć tylko dzięki ciągłej pracy z nimi. A to oznacza kontakt z podopiecznymi również w sytuacjach nieformalnych, również poza szkołą. Cel ten można zrealizować poprzez pokazywanie im świata, rekomendowanie sposobów dobrego świętowania czy spędzania czasu wolnego na rozwijaniu pasji, i to nie tylko intelektualnych. Można go osiągnąć poprzez wiarygodność naszych słów i zachowania, a przede wszystkim za sprawą prawdziwego bogactwa, czyli dobrych relacji z bliskim i rówieśnikami.

Beata Kozyra