Św. Tomasz na określenie aktów zmysłowej władzy pożądawczej używa słowa passio, które tłumaczymy jako uczucie, choć w języku łacińskim termin ten ma nieco inne znaczenie niż polskie „uczucie”. W każdym razie uczucie to nie jest jedyny sposób „odczuwania” właściwy ludzkiej duszy. Uczuciom w sensie właściwym zawsze towarzyszy przemiana cielesna, dlatego wiążemy je przede wszystkim z dążeniami władz zmysłowych, choć i na poziomie władz intelektualnych możemy mówić o pewnym rodzaju uczuć, które w tym wypadku są prostymi aktami woli, np. radość, która nawet nie musi się zawsze łączyć z przyjemnością zmysłową. Zasadniczo jednak w odniesieniu do woli, która odnosi się zawsze do dobra czy zła ogólnego, możemy mówić tylko o radości i smutku.
Warto już w tym miejscu zasygnalizować jedną rzecz.
„Dobro i zło rozpatrywane na poziomie uczuciowości nie są tym samym, co dobro i zło moralne. Kategorie dobra i zła moralnego zawsze związane są z ocenami rozumu”.
ks. T. Stępień, Wprowadzenie do antropologii filozoficznej św. Tomasza z Akwinu
W każdym razie uczucia stanowią rzeczywistości bardzo złożone, bo wywołują zmiany zarówno w organizmie, jak i w psychice człowieka. Ich przedmiotem jest to, co ukazuje się zmysłom jako dobro lub zło.
Św. Tomasz, analizując uczucia od strony psychologicznej, wskazuje na dwa elementy: (1) poruszenie władzy pożądawczej i (2) przemianę cielesną. Oba te składniki tworzą całość.
Podmiot dostrzega określone dobro (zło) i do niego się zbliża (ucieka) – pożądanie rozpoczyna się od (3) poznania. To poruszenie zmysłów wywołuje konkretne zmiany w organizmie (np. związane z pracą serca, płuc, jelit). Można wyróżnić uczucia cielesne (początek w organizmie, skutek w zmysłach: poznanie i pożądanie, np. głód, ciepło, choroby) i uczucia zmysłowe (początek w poznaniu zmysłowym, a następnie pożądanie i skutek cielesny).
Św. Tomasz przyporządkowuje uczucia odpowiednim władzom.
Z pożądaniem zmysłowym wiąże dwa gatunki władz:
- pożądliwość, która jest uleganiem działaniu; dążenie do tego, co właściwe i unikanie tego, co szkodliwe
- gniewliwość, która jest działaniem; gotowość do stawienia czoła przeszkodom, które stanęły na drodze do osiągnięcia czegoś, w czym dusza znalazła upodobanie; jej przedmiot to trud i przeciwności, które chce je przezwyciężyć.
Władza gniewliwa jest bliższa rozumowi i woli niż pożądliwość, gdyż często, aby osiągnąć założony cel (podjęcie trudu), musi zrezygnować z przyjemności. Można nawet powiedzieć, że jest ona obrończynią władzy pożądliwej.
„Tak na przykład gniew, będący uczuciem władzy gniewliwej, rozpoczyna się od doznania smutku, który znajduje się w pożądliwości. Po dokonaniu zemsty gniew kończy się radością. Która również znajduje się w tej władzy”.
Justyna Fijołek, Świat uczuć u świętego Tomasza z Akwinu
A zatem na pożądanie zmysłowe składają się gniewliwość i pożądliwość jako dwie odrębne władze człowieka, których przejawami są właściwe im uczucia.
Akwinata, bazując na doświadczeniu antropologicznym, wyróżnia jedenaście podstawowych uczuć.
Jeśli chodzi o uczucia władzy pożądliwej:
- miłość (pierwsze z uczuć, źródło pozostałych)
- nienawiść (rodzi się, gdy pożądanie staje przed rzeczą złą),
- pożądanie
- wstręt (powstaje, gdy zło zmysłowe jest nieobecne w dziedzinie uczuć pożądliwych),
- radość
- smutek/ból (rodzi się wobec zła, które wywołało nienawiść i wstręt, ale stało się nieuniknione).
Przedmiotem pierwszego członu każdej pary jest dobro, przedmiotem drugiego – zło.
W przypadku uczuć władzy gniewliwej (bojowej) wyróżniamy:
- nadzieję (ukierunkowana jest ona na dobro trudne, ale możliwe do osiągnięcia)
- rozpacz (dobro wydaje się nieosiągalne),
- odwagę/zaufanie (zło jawi się jako przezwyciężalne)
- bojaźń (zło jest realne, wydaje się niemożliwe do pokonania)
- gniew (rodzi się wobec zła już obecnego, na które człowiek się nie zgadza i próbuje mu przeciwdziałać).
W wypadku władzy gniewliwej dobro i zło związane jest z trudem i wysiłkiem, który trzeba podjąć.
Uczucia powstające wobec zła są zawsze późniejsze do uczuć odniesionych do dobra. Pierwsze pojawiają się uczucia pożądliwe, a dopiero później uczucia popędliwe. Jako ostatnie, po usunięciu odpowiednich przeszkód, występują znów uczucia pożądliwe.
Artykuł został opracowany na podstawie tekstu Autora zamieszczonego w kwartalniku "Christianitas".
