Poznanie i pożądanie mogą zachodzić bądź na poziomie zmysłowym (materii i fizjologii), bądź też poziomie umysłowym (czerpie ze zmysłów, ale obejmuje to, co ponadzmysłowe).
Poznanie ma swój początek we władzach zmysłowych, jednak same akty poznania intelektualnego nie są funkcją narządów cielesnych. W procesie poznania następuje niejako odbicie podobieństwa poznawanego przedmiotu w podmiocie poznającym (kierunek: od przedmiotu do podmiotu).
W przypadku pożądania sytuacja jest odwrotna, podmiot zbliża się lub odsuwa od przedmiotu w zależności od tego, czy mu on odpowiada, czy też nie.
Do władz poznawczych należą władze zmysłowe (zmysły zewnętrzne: wzrok, smak, dotyk, słuch, węch i zmysły wewnętrzne: zmysł wspólny, pamięć, wyobraźnia, instynkt) i umysłowe (umysł czynny i bierny). Zmysły poznają tylko poszczególne rzeczy. Władze umysłowe posługują się zmysłowymi.
Poznanie rozpoczyna się od władz niższych, ale dąży ku umysłowemu ujęciu rzeczy; na początku poznajemy konkretne, jednostkowe przedmioty, dążymy jednak do poznania ich ogólnych własności. Informacje pochodzące od poszczególnych zmysłów zbierane są przez zmysł wspólny – to tu jest początek i koniec wszystkich przemian uczuciowych.
Pamięć przechowuje ujęcia lub przedstawienia, które nie są odbierane przez zmysły. Rozpoznaje ona rzeczy już uprzednio poznane.
Wyobraźnia („skarbiec form odebranych przez zmysły”) odnosi się do wyobrażeń zawartych w pamięci, uprzedmiotawia poznane obrazy. Wspólnym podłożem dla pamięci i wyobraźni jest działanie zmysłu wspólnego. Oceny rzeczy jako użytecznych lub szkodliwych dla zmysłowej natury dokonuje władza „oceny zmysłowej”, w wypadku człowieka jest to władza osądu myślowego. Dostrzega ona przedstawienia, których zmysł nie odbiera.
U człowieka sfera emocji krzyżuje się ze sferą rozumności, co nie ma miejsca u zwierząt, gdzie działa bezrefleksyjny instynkt.
Akt umysłowego poznania dokonywany jest bezpośrednio przez intelekt czynny i intelekt bierny. Pierwszy wydobywa z materiału wrażeniowego te treści, które zaktualizują do poznania intelekt bierny. Intelekt bierny ma charakter receptywny.
Wartość poznania wynika z tego, że pozwala nam ono poznać prawdę. Poznanie wywołuje w podmiocie poznającym pożądanie. Dążenie do kochania dobra poznanego umysłem jest pożądaniem rozumowym, czyli wolą, która skłania się do tego, co przedstawił jej umysł, a w czym odnajduje ona jakieś dobro ogólne.
Przedmiot woli nie musi jednak być zawsze dobrem rzeczywistym, a jedynie ujętym jako dobro. Dobra ponadzmysłowe możemy poznać poprzez dobra zmysłowe, których poznanie jest dla człowieka łatwiejsze. Uczuciowość (zmysłowość) to pożądanie zmysłowe odrębne od pożądania umysłowego. Odnosi się ono do poruszenia zmysłowego.
Artykuł został opracowany na podstawie tekstu Autora zamieszczonego w kwartalniku "Christianitas".
