I cóż z tego, że dziecko przylepione jest do ekranu? Przecież bez technologii nie zrobimy dzisiaj nic.

To z pewnością duży skrót myślowy, ale dobrze oddaje wzdryganie ramionami, gdy rodzice słyszą, że ich dziecko przed smartfonem, tabletem czy komputerem spędza za dużo czasu. Rzeczywistość bez urządzeń i internetu wydaje nam się mniej dostępna, skomplikowana i czasochłonna. Dlatego my, dorośli, tak dążymy do tego, aby dzieci wyrosły przystosowane do tej nowej, zaawansowanej rzeczywistości.

Czy w imię postępu, edukacji, a może i wygody mamy pozwolić na niczym nieograniczone przebywanie młodego człowieka – od malucha po nastolatka – w wirtualu? Czy mamy zapomnieć o porzekadle „Bóg wybacza zawsze, człowiek czasami, a natura NIGDY”?

Tak, to mocne. Jednak badania nad wpływem technologii na mózg nie pozostawiają złudzeń, że ta inwazja ekranów – intensywny zalew ciągle dostarczanych informacji – ma niszczący wpływ na życie, rozwój i zdrowie psychiczne każdego, a zwłaszcza dzieci i młodzieży. Szczegółowo opisuje to prof. Manfred Spitzer w książce „Cyfrowa demencja”.  Rezultatem jest „technowypalenie” mózgu, które prowadzi m.in. do zaburzeń koncentracji, zmniejszenia się umiejętności językowych, nadpobudliwości ruchowej i rozdrażnienia czy obniżenia zdolności interpersonalnych.

Mamy za sobą rok doświadczeń online, czyli zdalnej pracy, nauki, rozrywki, kontaktów z bliskimi i przyjaciółmi. Już pierwszy etap badań przeprowadzonych przez Fundację Edukacji Zdrowotnej i Psychoterapii (FEZiP, Raport 2020. Etat w sieci, maj 2020 r.), wyłonił przytłaczający obraz funkcjonowania przede wszystkim dzieci i nastolatków. Choć część młodzieży radziła sobie w tej sytuacji bardzo dobrze, większość przeżywała trudności, a to wskutek nadmiaru czasu spędzanego przed ekranem.

Choć w lutym 2020 r. średnia czasu spędzanego przez młodzież przed ekranami wynosiła i tak dużo, bo 5 godzin dziennie (dla porównania: 3-4 godzin w 2019 r.; NASK „Nastolatki 3.0”), to w maju 2020 r. średnia ta wzrosła już do 9 godzin. Czyli dzieci i młodzież wyrabiały dziennie etat z nadgodzinami!

Wyniki drugiego etapu badań Raport Etat w sieci 2.0, FEZiP  z grudnia  2020 r. potwierdziły, że średnia czasu przed ekranem to nadal 9 godzin dziennie. Jednocześnie potwierdziły się budzące niepokój dane z czasu pierwszego lockdownu, gdy ponad połowa ankietowanych 51%, miała problemy ze snem. Okazało się, że w grudniu na zaburzenia rytmu dobowego cierpi już 62% nastolatków. Warto przypomnieć, że większość z nas ‒ zarówno dorosłych, jak i młodzieży ‒ ma szkodliwe nawyki dotyczące nowych technologii. Dla przykładu ‒ z badań zespołu G. Ptaszek, przeprowadzonych w pierwszym okresie nauki zdalnej roku 2020 wśród uczniów, nauczycieli i rodziców wynika, że większość uczniów i nauczycieli oraz niemal połowa rodziców korzysta z urządzeń ekranowych tuż przed pójściem spać (odpowiednio 66,5%, 61,4% oraz 46,9%).

Wygląda na to, że nie tyle korzystamy z nowych technologii ku własnemu pożytkowi, ile jesteśmy przez nie zagarniani i wciągani w matnię mechanizmów prowadzących do uzależnień. Plagą staje się hiperzadaniowość  czy multizadaniowość – równoległe wykonywanie wielu czynności przy jednoczesnym korzystaniu z licznych aplikacji na wielu urządzeniach. Przykładem może być odrabianie lekcji, jednoczesne korzystanie z dziennika elektronicznego, zasobów internetowych (np. Wikipedii, wyszukiwarek itp.), prowadzenie konwersacji z wieloma osobami równolegle przez kilka komunikatorów – na komputerze i smartfonie jednocześnie, reagowanie na powiadomienia z szeregu mediów społecznościowych w tle, odtwarzanie muzyki czy wielość okien przeglądarki internetowej. W konsekwencji młodzi, ale i my funkcjonujemy w stanie stałej semi-obecności (obecności rozmytej, niezdolnej do prawdziwego skupienia), przerzucając uwagę między dziesiątkami platform, walczącymi o naszą uwagę w cyfrowym świecie.

W badaniach FEZiP największym problemem nauki zdalnej okazała się izolacja od ludzi ‒ wskazało ją ponad 30% badanych, drugim okazał się problem z samodzielną nauką ‒ 22,7%, a trzecim ‒ problem nauczycieli z efektywnym uczeniem online ‒17,6%.

Jednak najbardziej niepokojący jest trend dotyczący myśli o śmierci. Badania naukowe dotyczące ideacji samobójczych wśród amerykańskiej młodzieży wykazały, że 15,8% miało myśli samobójcze, a 4,3% podjęło próby samobójcze w okresie lockdownu w 2020 r. Był to znaczący statystycznie wzrost myśli i prób samobójczych w stosunku do analogicznych miesięcy roku 2019. Badanie Etat w sieci 2.0 dało podobne wyniki ‒ 43% badanych myśli o śmierci. Myśli te wynikają z poczucia, że aktualna sytuacja kryzysu odbiera im nadzieję na możliwość normalnego życia i rozwoju – uważa tak aż 75% badanych.

Zagrożenia wynikające z nauki zdalnej zostały potwierdzone również w raporcie z badań przeprowadzonych w środowisku nauczycieli („Edukacja zdalna w czasie pandemii”). Zaobserwowali  oni po okresie nauki zdalnej u uczniów m.in.: rozregulowanie zegara biologicznego (poświęcanie nocy na gry i media społecznościowe, połączone z odsypianiem w dzień) czy „zdalnymi wagarami”.

W konsekwencji wielu uczniów przestało w ogóle angażować się w naukę. Przymuszeni, odsiadywali przed ekranem e-lekcje, jednak ich aktywność była szczątkowa, prezentując negatywny stosunek do idei nauczania zdalnego, a pogłębiło to narastające poczucie izolacji oraz frustracji. Dotyczyło to również uczniów wybitnie zdolnych, w normalnych warunkach doskonale funkcjonujących w szkole. 

Pozostaje pytanie – co zrobić z obrazem, który wyłania się z badań. Rozwiązań pewnie jest wiele, tak jak liczne są przyczyny zachowań ryzykownych związanych z nadmiernym i niekontrolowanym korzystaniem z zaawansowanych technologii. Jednak warto zacząć od prostych i czytelnych zasad, które będą nas chroniły przed destrukcyjnym działaniem ekranów. I spojrzeć na świat nie „taki, jaki jest”, a na taki, jakim go chcemy uczynić.

Aleksandra Gil

BADANIA DOTYCZĄCE SYTUACJI MŁODZIEŻY W CZASIE PANDEMII

• B. Białecka, A. M. Gil, Raport 2020. Etat w sieci, młodzież a ekrany w czasie pandemii, Fundacja Edukacji Zdrowotnej i Psychoterapii, Poznań 2020.
• B. Białecka, Raport 2021. Etat w sieci 2.0, młodzież a ekrany w czasie pandemii, Fundacja Edukacji Zdrowotnej i Psychoterapii, Poznań 2021.
• A. Bieganowska-Skóra, D. Pankowska, Moje samopoczucie w e-szkole. Raport z badań, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Lublin 2020.
• A. Buchner, M. Wierzbicka, Edukacja zdalna w czasie pandemii, Fundacja Centrum Cyfrowe, Warszawa 2020.
• R.M. Hill i inni, Suicide Ideation and Attempts in a Pediatric Emergency Department Before and During COVID-19, „Pediatrics” 12/2020, e2020029280; DOI: https://doi.org/10.1542/peds.2020-029280.
• K. Makaruk, J. Włodarczyk, R. Szredzińska, Negatywne doświadczenia młodzieży w trakcie pandemii. Raport z badań ilościowych, Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę, Warszawa 2020.
• G. Ptaszek, M. Bigaj, M. Dębski, J. Pyżalski, G.D. Stunża, Zdalna edukacja ‒ gdzie byliśmy, dokąd idziemy?, Wstępne wyniki badania naukowego „Zdalne nauczanie a adaptacja do warunków społecznych w czasie epidemii koronawirusa”. Polskie Towarzystwo Edukacji Medialnej, Fundacja Orange, Fundacja Dbam o Mój Zasięg, Warszawa 2020.
• Raport z badań NASK, Nastolatki 3.0, Warszawa 2019.