Temat przemocy i agresji w książkach dla dzieci może wywoływać w młodych czytelnikach wiele emocji. To zagadnienia niełatwe, dlatego jeśli proponujemy dzieciom czy młodzieży książki zawierające tego typu treści, powinniśmy jednak się dobrze zastanowić, jaki jest tego cel i czy czytelnik będzie potrafił sobie z tym, co przeczyta, poradzić psychicznie. Być może z niektórymi tematami dziecko nie miało styczności, więc należy zadać sobie pytanie, czy jest potrzeba je oświecać. Jestem jednak pewna, że nawet jeśli z jakichś powodów czytamy dziecku o drastycznych sytuacjach i widzimy, że reaguje ono emocjonalnie, by nie rzec – nie radzi sobie – jako rodzice mamy wystarczające kompetencje, by dziecku pomóc.

Przejrzałam sporo książek podejmujących temat agresji, przemocy czy gnębienia. Właściwie dałoby się je sklasyfikować w dwie grupy. Pierwsza to fabuły, opowieści, w których bohater doświadcza wspomnianych trudności. To bajki terapeutyczne sensu stricto. Maria Molicka, autorka tego pojęcia, napisała: Cechą charakterystyczną bajek terapeutycznych jest to, że bohater bajkowy znajduje się w trudnej sytuacji i przeżywa lęk, a wprowadzone postacie i rozwój zdarzeń umożliwiają redukcję tego lęku; bohater uczy się różnych sposobów jego przezwyciężenia, natomiast nabycie nowych kompetencji zmienia sytuację psychiczną i zachowanie bohatera. Taki schemat ma ułatwić dziecku »przeniesienie« doświadczeń bohatera i ich zasymilowanie. Bohater bajkowy wyposażony jest w cechy upodabniające go do małego czytelnika (zbliżony wiek, znalezienie się w podobnej sytuacji lękotwórczej). Druga z kolei grupa książek to poradniki zawierające podpowiedzi, jak poradzić sobie, gdy zetknęliśmy się z atakiem na naszą osobę. Ich cechą charakterystyczną jest praktyczne podejście i skupienie na dostarczaniu czytelnikowi konkretnych narzędzi, wskazówek czy też kroków do wykonania w celu osiągnięcia zamierzonych celów. Przyjrzyjmy się kilku tytułom w obu grupach, biorąc też pod uwagę wiek czytelnika.

Oczywiście agresja, która wynika ze złości i gniewu, może mieć różne oblicza. Inaczej zachowamy się, kiedy doświadczamy agresji słownej, a inaczej, gdy spotyka nas agresja fizyczna, dręczenie czy wręcz molestowanie. Nie zawsze więc utwory podejmujące temat przemocy ważą emocjonalnie tak samo. Dość łagodnie z tematem różnorakich trudności obchodzi się Rose Lagercrantz w książkach o Duni. W drugiej części przygód, zatytułowanej Moje serce skacze z radości, Dunia bardzo się stara być szczęśliwa, ale dziewczynki, Mika i Wiki, nie ułatwiają jej tego zadania. Miały być przyjaciółkami, jednak sytuacja się zmieniła, gdy chłopak o imieniu Poducha dał Duni gumę do żucia na boisku szkolnym i wyznał jej uczucia. Gdy Mika i Wiki dowiedziały się o tym, zaczęły dziewczynce dokuczać. I tak dzień po dniu, aż główna bohaterka nie wytrzymuje i w chwili złości chce oblać dziewczynki ketchupem. Niestety, trafia sosem pomidorowym w okulary nauczycielki. Sytuacja w szkole staje się coraz trudniejsza, a brak przyjaciółki – Fridy, która mieszka w innym mieście, tylko pogarsza sytuację. Trudno stawić czoła agresji i nieprzyjemnemu traktowaniu ze strony koleżanek z klasy. Dunia jest zdezorientowana ich zachowaniem i czuje się zagubiona. Gdy dziewczynki sprawiają jej ból, reaguje złością, co jest naturalną reakcją. Jak rozwiązać ten konflikt? Młodzi czytelnicy dowiedzą się, że ważne jest rozmawianie z bliskimi o napotkanych problemach. Gdy mamy wsparcie zaufanej osoby, łatwiej znaleźć rozwiązanie trudnej sytuacji.

Podobne wyjście znajdujemy w książeczce Nie lubię łaskotek Marcie Aboff, wydanej w ważnej serii Bezpieczne dziecko. Prawo dziecka do mówienia „nie”. Krzyś uwielbia swojego wujka, ale niektóre jego zachowania się dla chłopca frustrujące. Na przykład to, gdy wuj go łaskocze i nie przestaje nawet na wyraźną prośbę chłopca. Dopiero kiedy mama ujmuje się za synem, wspiera go swoim autorytetem, wujek odkrywa, że Krzyś mówił poważnie. W tej samej serii ukazał się również niezwykle pomocna książeczka Elżbiety Zubrzyckiej Powiedz komuś!. Ta, jak i inne publikacje autorki, może być przydatna w edukacji oraz dla rodziców, którzy szukają sposobu na rozmowę na trudne tematy. Książka przedstawia scenki-obrazki oraz jedno zdanie rozpoczynające się od Nie wolno…. Została podzielona na cztery części. Pierwsza skupia się na szacunku dla przyrody oraz zwierząt. Znajdziemy tutaj zakazy dotyczące ochrony trawników i przeciwdziałania zanieczyszczaniu. Druga część to temat szacunku dla innych ludzi. Trzecia część podkreśla znaczenie szacunku dorosłych dla dzieci, ukazując sugestywne i prawdziwe sytuacje, kiedy dorośli zachowują się krzywdząco wobec najmłodszych. Na obrazku jednej ze stron tej książeczki kobieta krzyczy na malucha, który spuścił głowę, na innym – mężczyzna pokazuje nieprzyzwoite obrazki dziecku… Jest jeszcze pan, który straszy dziewczynkę oraz mama twierdząca, że przestanie kochać synka… Czwarta część zaś skupia się na szacunku do własnego ciała, ucząc dzieci, jak dbać o swoje ciało i bronić swoich granic, na przykład przed nieodpowiednim dotykiem. Dzieci uczą się, że mogą (czy nawet muszą!) zaprotestować, kiedy ciocia szczypie je w policzki, ktoś dotyka między nóżkami czy każe dotykać siebie. To właśnie te dwie ostatnie części budzą najwięcej emocji. Autorka przed każdym rozdziałem proponuje też przykłady zajęć z dziećmi, aby oswoić zagadnienie i w zabawie poruszyć temat między innymi agresji i braku szacunku.

O tym, że z agresją dziecko spotyka się też w rodzinie, pisze też Klaas Verplancke w książce Mus jabłkowy. Autor i ilustrator z Flandrii przedstawia nam rozgniewanego ojca. Nie usprawiedliwia tego zachowania, ale też nie potępia zdecydowanie. Po prostu pokazuje, że życie bywa skomplikowane. Tata głównego bohatera, małego chłopca w wieku przedszkolnym, ma swoje dobre cechy charakteru. Potrafi wykonywać różne przyjemne rzeczy, takie jak śpiewanie podczas kąpieli czy łapanie wymykających się marzeń. Jest silny i ma ręce pachnące musem jabłkowym. Jednak tata ma także swoje wady – czasem na brodzie wyrasta mu kaktus, przestaje słuchać i ciska z oczu błyskawicami. Jak wtedy reaguje jego syn? Verplancke pokazuje emocje dziecka budzące się pod wpływem emocji dorosłych,.

Formę poradnikową ma książka Przemoc. Nie! Dominique de Saint Mars i Serge’a Blocha. Nie ukrywam, że bardzo mi się ona podoba – chyba przede wszystkim dlatego, że jest tak bardzo konkretna! Autorzy odpowiadają na trzy zasadnicze pytania, nie rozgadując się bez potrzeby. Są to: Czym jest przemoc? Dlaczego stajemy się agresywni? Co zrobić, jeśli jesteś ofiarą przemocy? W niezwykle ważnej części drugiej zobaczymy po dwa komiksowe obrazki, które ilustrują źródła przemocy. Okazuje się, że Iwona staje się agresywna w momencie odrzucenia, krew Julii wrze, kiedy nauczycielka jej nie szanuje, Tosia wybucha z zazdrości o brata, a Zosia używa agresji, aby przyciągnąć uwagę rodziców. Problem każdej postaci jest na tyle poważny, że może prowokować do agresji. Ta część pomaga dziecięcemu czytelnikowi zrozumieć własne postępowanie, rodzicom natomiast da wskazówki, jak pojąć dziwne, nieakceptowane przez nas zachowania potomka. Książka nie tylko opisuje problem, ale także dostarcza wskazówek i rozwiązań. Podaje konkretne przykłady zachowania się i reakcji w sytuacjach, gdy spotykamy się z gnębieniem. Przede wszystkim trzeba otwarcie rozmawiać o przemocy, ponieważ sama rozmowa może przerwać łańcuch agresji. Dzieci znajdą w niej również praktyczne wskazówki, które pomogą im w sytuacjach, gdy będą musiały się bronić. Całość kończy się listą kontaktów do instytucji, w których młodzi ludzie mogą szukać pomocy, kiedy poczują, że nie potrafią poradzić sobie z problemem. Prosto i na temat! Warto, aby ta książka znalazła się w szkolnych bibliotekach, jeśli nie szkolnych salach. Zachęcam również nauczycieli, aby posłużyli się tą książeczką w pracy wychowawczej.

Starszym czytelnikom chciałabym zaproponować poradnik-dziennik Aiji Mayrock Przemoc. Podręcznik przetrwania dla nastolatków. Ta pozycja jest szczególnie cenna, ponieważ jej autorką jest młoda dziewczyna, która sama doświadczyła bullyingu. Aija Mayrock nie była doskonała (kto jest?) – środowisko rówieśnicze nie akceptowało jej odcienia skóry, wady wymowy, włosów, zachowania… A wszystko zaczęło się, gdy miała osiem lat, i trwało kolejnych dziesięć, nawet mimo zmiany miejsca zamieszkania. Z czasem nękanie stało się jeszcze gorsze, bo dosięgało ją także w internecie. Otrzymywała obraźliwe e-maile i groźby śmierci od osób, których nigdy nie spotkała. Aija pokazuje, jak było jej trudno, ale także, jak radziła sobie z zastraszaniem. Zamiast załamywania się skierowała swoją pozytywną energię w stronę pisania. Samodzielnie wydała poradnik dla tych, którzy borykają się z przemocą zarówno w szkole, jak i poza nią. W tej wzruszającej opowieści o trudnych doświadczeniach dzieli się strategiami, które pomogły jej przetrwać i rozwijać się. Poradnik jest usiany jej wierszami, ale zawiera również konkretne „techniki przetrwania”. Bohaterka pokazuje między innymi, jak zacząć dialog o swojej sytuacji z osobami dorosłymi, jak stworzyć plan bitwy/przetrwania, jak się wylogować z cyberprzemocy, ale także jak być kreatywnym. To właśnie pomysłowość, plan na przyszłość, rozwijanie swoich pasji stanowią najważniejszy punkt obrony przed przemocą rówieśniczą. Książka zawiera moc wskazówek i stanowi naprawdę inspirujący przewodnik.

Wprowadzając książki poruszające temat przemocy i agresji do naszych domowych lektur, ale i do edukacji, należy pamiętać o tym, że ich celem jest nie tylko przekazywanie informacji, ale także budowanie umiejętności interpersonalnych i emocjonalnych. Książki te mogą i muszą służyć JEDYNIE jako punkt wyjścia do ważnych i otwartych rozmów, które umożliwią dzieciom zrozumienie, radzenie sobie i reagowanie na trudne sytuacje w życiu. Nie zostawiajmy dzieci z treściami tych książek sam na sam! Niech książka nie stanie się brzemieniem, którego dziecko nie uniesie! Rozmawiajmy!

Zachęcamy do przeczytania artykułu Marii Molickiej Snuj się, snuj, bajeczko… Kilka słów o bajkoterapii, który zamieściliśmy w 3(2021) numerze naszego pisma (w 2021 roku).

Monika Moryń