Zabawa, mimo że uznawana jest za naturalną, spontaniczną, a czasem prozaiczną formę aktywności człowieka, bynajmniej nie jest banalną czynnością. W niektórych koncepcjach antropologicznych uznaje się ją nawet za cechę wyróżniającą człowieka spośród innych istot żywych (homo ludens). Różnorodnie określa się jej istotę, formy, potrzebę czy funkcje. Spojrzenie na zabawę różnicowało się historycznie i geograficznie, zmieniało się w zależności od przeobrażeń kulturowych i mentalnych, w tym od różnic w dominującej ideologii lub światopoglądzie.

Rozważając znaczenie zabawy dla życia człowieka, nie sposób nie rozpocząć od aspektów pozytywnych, świadczących o jej niepomiernej, indywidualnej i społecznej wadze. Większość (o ile nie wszyscy) pediatrów, pedagogów i psychologów uznaje zabawę za formę ekspresji służącą rozwojowi. Potrzebę jej praktykowania przypisuje się osobom na każdym etapie rozwoju, choć dla niektórych etapów zabawa stanowić ma dominujący, wręcz definicyjny element. Chodzi przede wszystkim o dzieciństwo, dla którego trudno przecenić jej wartość i rozwojowe znaczenie. Chyba najbardziej elementarnym aspektem zabawy jest stymulacja rozwoju biologicznego, realizowana zwłaszcza w trakcie zabaw ruchowych, kiedy to organizm dziecka poddawany jest wielu bodźcom, wpływającym na rozwój całego organizmu, różnych jego narządów i układów. Powszechnie znany jest wpływ zabaw ruchowych na rozwój układu mięśniowego, kostnego lub krwionośnego. Co jednak ciekawe, współcześnie uznaje się, że to właśnie ruch, stanowiący istotny element zabawy, jest fundamentalnym czynnikiem rozwoju układu nerwowego dziecka, w tym mózgu, począwszy od okresu życia płodowego. Ma on znaczenie dla kształtowania świadomości własnego ciała, ćwiczy funkcje poznawcze i regulacyjne.

Oczywiście, w trakcie zabawy dziecko nie tylko stymuluje swój organizm. Bawiąc się, odwzorowuje role społeczne, uczy się reguł postępowania społecznego, ich poszanowania i konsekwencji ich łamania, przyswaja treści dorobku kulturowego. Co ważne, zabawa pełnić może także funkcje terapeutyczne (katharsis) oraz stanowić formę regeneracji sił fizycznych i psychicznych człowieka w różnym wieku, nie tylko dzieci. Zabawa odpowiednio kierowana może dawać przestrzeń „oczyszczenia” z doświadczeń trudnych, traumatycznych. Może tworzyć teren dla nabywania dystansu względem własnych problemów i problemów otoczenia, a także stanowić źródło pozytywnych emocji: dawać poczucie radości i zadowolenia. Wspólna zabawa umożliwia także wytwarzanie się specyficznych więzi: przyjacielskich, rówieśniczych, rodzinnych oraz przygotowuje do wypełniania różnych ról społecznych.

Wydaje się zatem, że trudno przecenić zabawę i jej znaczenie dla człowieka. Jednak każdy z nas wie z własnego doświadczenia, że zabawa (przynajmniej przy szerokim, potocznym jej określeniu) może przybierać również postać niewłaściwą, patologiczną. Chodzi przede wszystkim o takie jej formy, które z założenia realizują cele niewłaściwe: moralnie, kulturowo, społecznie czy rozwojowo, które celowo zawierają w sobie treści destrukcyjne (np. upijanie się, narkotyzowanie, hazard). Oprócz tego chodzić może również o takie sytuacje, kiedy zabawa nie jest dostosowana do wieku jej uczestników. W tym przypadku ona sama nie jest w istocie destrukcyjna, niemniej osoby w niej uczestniczące narażone są na różnego rodzaju szkody ze względu na niewłaściwy dobór treści zabawy do wieku lub innych cech jej uczestników, kiedy dzieci angażują się w zabawy dla ich poziomu rozwoju nieodpowiednie, przedwczesne, przekraczające możliwości fizyczne, percepcyjne, emocjonalne lub duchowe).

I wreszcie patologie dotyczące zabawy odnosić się mogą do dwóch innych, skrajnych względem siebie sytuacji: absolutyzacji zabawy albo do całkowitego zaprzestania bawienia się. W pierwszym przypadku nawet pożyteczna zabawa prowadzić może do wyparcia, zaniechania innych form aktywności człowieka. Zamiast stanowić „narzędzie” służące szlachetnym celom (rozwojowym, rekreacyjnym), ostatecznie staje się celem sama w sobie. Jednostka nie ma motywacji, czasu, energii na realizację ważnych życiowo zadań i czynności. Poświęca się wyłącznie zabawie.

Nie mniej groźna jest jednak sytuacja znacznego ograniczania lub całkowitego zaprzestania zabawy. Mimo że sytuacja ta pozornie może nie wydawać się poważna (niektórzy rodzice są przekonani, że dzieci powinny się wyłącznie uczyć, pożytkować swą energię na zajęcia służące edukacji, określające ich dostatnią przyszłość, sukces i karierę), prowadzić może do istotnych, negatywnych skutków. Brak możliwości stymulacji ruchowej, ograniczenie kontaktów społecznych lub możliwości relaksu, które daje zabawa, w konsekwencji nie wspiera zrównoważonego, integralnego rozwoju, lecz go zaburza. W istocie jest sytuacją ograniczania bodźców, zubożenia stymulacji rozwojowej. Jest działaniem ograniczającym naturalny wpływ wychowawczy. Długotrwały brak możliwości podjęcia zabawy u dzieci skutkować może koniecznością rozpoczęcia specjalistycznego wsparcia w celu zrekompensowania rozwojowych strat poniesionych przez dziecko. Zamiast zabawy pojawia się konieczność prowadzenia żmudnej, czasochłonnej i bywa, że kosztownej terapii. Zwrócenie uwagi na to zagrożenie wydaje się szczególnie ważne współcześnie, w czasie pogoni za sukcesem, osiągnięciami i wynikami, kiedy równowaga pracy, nauki, odpoczynku i zabawy staje się istotnym postulatem wychowawczym.

Życie społeczne i kulturowe nie znosi pustki. Podobnie zabawa nie jest elementem neutralnym, obojętnym, nieokreślonym wychowawczo. Zabawa, jak każda aktywność ludzka, zawiera zarówno komponenty naturalne, biologiczne, jak i społeczne, kulturowe i duchowe. Jak każda działalność ludzka podlega doskonaleniu, ale i wypaczeniu, wynaturzeniu. Kierowana stanowić może wyśmienitą okazję do rozwoju i prowadzenia działań wychowawczych. Pozostawiona sama sobie – może przynosić więcej szkód niż korzyści.  Z wychowawczego punktu widzenia nie sposób nie potraktować zabawy jako doskonałej okazji do wychowania. W różnych teoriach pedagogicznych nie brak odniesień do zabawy jako specyficznej formy lub metody wychowywania (Edmund Bojanowski, Maria Montessori, Friedrich Froebel). Szczególnie w odniesieniu do życia rodzinnego, dla rodziców, zabawa stanowić powinna ciekawą propozycją aktywności podejmowanej wspólnie z dziećmi. Za możliwością jej wykorzystania przemawia zwłaszcza jej naturalność i spontaniczność. Jako samorzutna forma ekspresji dziecięcej nie wymaga specjalnego motywowania, zachęcania lub przekonywania. Wystarczy odrobina dobrej woli ze strony rodziców, by rozpocząć zabawę i wykorzystać ją do pożytecznych celów.

Piotr Magier