Zmiany w zachowaniu związane z dojrzewaniem są normalne, jednak czasem rodzice nabierają wątpliwości – czy to, co widzimy u naszego dziecka, jest jeszcze normą, czy powinniśmy się martwić?

Oto zestaw typowych obszarów problemowych okresu dojrzewania. Na początek rzecz pocieszająca. Według pediatry dr Laury Grubb, rzecznika Amerykańskiej Akademii Pediatrii (AAP), 85% nastolatków przechodzi okres dojrzewania bez specjalnych turbulencji, pozostałe 15% to zarówno osoby po prostu ciężko to przechodzące, jak i zaburzone. Jak rozpoznać, gdzie leży granica?

1. Sen

W okresie dojrzewania zegar biologiczny trochę się „przekręca” – co oznacza tendencję do późniejszego chodzenia spać i późniejszego wstawania. Gdyby zostawić nastolatka w spokoju, pozwalając decydować o porach snu, umiejscowiłby się między północą a 10 rano.

Niestety, sen może być poważnie zaburzony przez stałe korzystanie z ekranów (emitujących światło błękitne)  w nocy. W rezultacie nastolatek może zasnąć o świcie, śpiąc urywanym snem. Jeśli musi wstać rano do szkoły, tego snu jest zdecydowanie za mało. Osobom w wieku 13–18 lat zaleca się minimum 8 godzin snu.

Co powinno budzić nasze zatroskanie?

Nieustanne poczucie znużenia, ciągła senność w ciągu dnia, problemy z zasypianiem lub częste wybudzanie w nocy.

2. Zmienność nastrojów

Skoki nastroju związane ze zmianami hormonalnymi są typowe. Poirytowanie, poczucie frustracji, smutek – to normalne elementy życia nastolatka, zwłaszcza dziewcząt. Wahania nastroju związane z cyklem hormonalnym mogą pojawić się nawet pół roku wcześniej niż miesiączka. Dlatego dziewczęta potrzebują wsparcia emocjonalnego i zrozumienia, między innymi zależności między nastrojem a fizjologią. Nie tylko w kontekście cyklu, ale wpływu pogody, roli snu, ćwiczeń fizycznych i odpowiedniej diety.

Problemem wymagającym konsultacji jest trwałe, co najmniej kilkutygodniowe, obniżenie nastroju, apatia, utrata radości życia, poczucie braku wartości, ale też sytuacja, gdy nastolatek doświadcza porwania emocjonalnego, to znaczy sytuacji, gdy jego zachowanie wymyka mu się spod kontroli (rzucanie przedmiotami, agresja słowna i fizyczna). W przypadku, gdy porwanie emocjonalne połączone z utratą kontroli jest doświadczeniem jednostkowym – prawdopodobnie jest to skutek złożenia się niesprzyjających okoliczności. Jeśli powtarza się często, należy się temu z troską przyjrzeć.

3. Oceny

Niechęć wobec nauki czy zadań domowych, dyskusja na temat przydatności uczenia się czy podważanie sensu różnych form egzaminowania, krytyczne nastawienie do nauczycieli – to wszystko zachowania normalne. Nastolatki bywają bardzo krytyczne, jeśli chodzi o dorosłych i zastany świat. Czasem pogorszenie wyników w nauce jest spowodowane zakochaniem czy nadmiernym zaangażowaniem w czynności pozaszkolne, co skutkuje brakiem czasu na odrabianie zadań czy naukę.

Niepokój powinna budzić sytuacja, gdy nastolatek nie jest w stanie zmobilizować się do nauki (mimo chęci), ma poczucie, że nic nie rozumie i nie jest w stanie rozwiązać zadań, z którymi wcześniej dawał sobie radę. Być może odczuwa paniczny lęk przed sytuacją oceniania, ma problemy ze spaniem sparaliżowany perspektywą, że następnego dnia będzie musiał iść do szkoły (fobia szkolna). Tak samo niepokój budzić powinna sytuacja nagłego i trwałego pogorszenia ocen.

4. Czas ekranowy

Dla nastolatków smartfony są „naturalnym” uzupełnieniem relacji rówieśniczych i narzędziem komunikacji. Problem pojawia się, gdy reagują paniką czy wręcz agresją na nawet chwilowe ograniczenia. Zalecenia AAP mówią o maksymalnie 3 godzinach dziennie przed ekranem dla młodzieży w wieku 13–18 lat – niestety, realna średnia to 5–6 godzin. Dlatego warto zapobiegać problemowi, ustalając od dziecka zasady zdrowego korzystania z urządzeń cyfrowych – począwszy od odkładania elektroniki na co najmniej godzinę przed snem, przez zasadę „nie zabijaj nudy online, zawsze miej plan, co chcesz zrobić”, po czystkę w aplikacjach, grach, komunikatorach, powiadomieniach, tak! By ten podręczny komputer, będący zarazem potencjalną podręczną szprycą elektronicznego narkotyku, był jak najbardziej bezpieczny i jak najmniej uzależniający.

Jeśli nastolatek jest agresywny lub ma napad paniki w chwili ograniczenia dostępu do smartfona czy elektroniki – warto zwrócić się o pomoc. Na początek może pomóc detoks cyfrowy (odcięcie na 3 tygodnie od ekranów), opisany na stronie www.zatroskani.pl.

5. Rebelia

Dojrzewanie to czas badania granic, określania własnej tożsamości, systemu wartości, upewnianie co do własnych kompetencji. Stąd m.in. potrzeba niezależności i próby poszerzania granic autonomii.

Sytuacja notorycznego łamania zasad, zwłaszcza powiązana z podejmowaniem działań ryzykownych i otwartym negowaniem zasad współżycia społecznego, świadczą o problemie.

6. Alkohol i narkotyki

Tak naprawdę najwięcej w tym zakresie zależy od wpływu rówieśników i przyzwolenia dorosłych. Owszem, eksperymenty z alkoholem i substancjami psychoaktywnymi wydają się interesujące dla nastolatka, jednak tylko około 30% pije alkohol co najmniej raz w miesiącu (Vademecum profilaktyki zachowań ryzykownych młodzieży pod red. Szymona Grzelaka). Z kolei Krzysztof Wojcieszek, autor książki Nasze dzieci w dżungli życia, poświęconej profilaktyce alkoholowej, ostrzega, że największym sprzymierzeńcem eksperymentów w tym obszarze jest „syndrom błędnych zachowań normatywnych”, czyli przekonanie, że i tak wszyscy to robią, więc nie ma co na siłę zabraniać.

Niepokój budzić powinno uwikłanie się nastolatka w towarzystwo alkoholowe czy narkotykowe. Choć niektórzy nawet w takim towarzystwie potrafią zachować abstynencję, presja rówieśnicza w okresie dorastania jest niezwykle silna.

7. Zachowania ryzykowne

Seks, kradzieże, nielegalne wyścigi samochodowe, zachowania zagrażające życiu i zdrowiu – to nie są zachowania normatywne i należy zwrócić się o pomoc.

8. Kłamstwa, ukrywanie prawdy

Chęć zachowania prywatności jest w okresie nastoletnim rzeczą naturalną. Nastolatek nie musi dzielić się każdym aspektem swojego życia z dorosłym. Woli też podejmować decyzje bez ingerencji rodzica, a czasem ukrywa pewne rzeczy przed rodzicami z troski – przekonany, że da sobie radę, a rodzice by się niepotrzebnie zamartwiali.

Niepokój powinna budzić sytuacja, gdy nastolatek kłamie, by ukryć zachowania ryzykowne, nielegalne, niemoralne lub zaczyna kłamać patologicznie, czyli nałogowo, na każdy temat.

Kiedy zwrócić się o pomoc?

Jeżeli rodzic czuje, że nie ma pojęcia, co zrobić, warto skonsultować problem ze specjalistą – pedagogiem czy psychologiem. Niektórzy boją się, że dostaną etykietę rodzica „helikopterowego” czy nadmiernie opiekuńczego, jednak jednorazowa konsultacja ze specjalistą bynajmniej nie jest objawem przewrażliwienia.

Każda sytuacja, gdy zachowanie dziecka zmienia się w stały sposób na gorsze, jest warta troski i rozmowy. Wpierw z samym zainteresowanym (nastolatkiem), a jeśli nadal czujemy niepokój – ze specjalistą. Warto przypomnieć sobie swoje nastoletnie lata – to jest jakiś punkt wyjścia do porównań. Każdy z dorosłych zdał z powodzeniem egzamin z dorastania. Korzystajmy z tego doświadczenia.

Bogna Białecka