Ostatnie dwa lata zaowocowały wzrostem zaburzeń emocjonalnych u dzieci i młodzieży, w tym depresji. Zaowocowały też wzrostem zaburzeń wtórnych. Gdy dorośli zaczynają bardzo dużo mówić o problemach młodych, braku radzenia sobie ze stresem, depresyjnością itp. – w domu, w szkole, w przestrzeni publicznej – paradoksalnie sprawiają, że młodzież jeszcze bardziej koncentruje się na swoich problemach, doszukując się w obniżonym nastroju czy zmęczeniu symptomów zaburzeń emocjonalnych. Właśnie dlatego, choć należy wiedzieć, jak rozpoznać zaburzenia, uwaga i działania dorosłych powinny koncentrować się raczej na zapobieganiu problemom.  Nacisk w programach zdrowia psychicznego (realizowanych także podczas lekcji wychowawczych) powinien zostać położony na rozwój umiejętności emocjonalnych i społecznych, czyli na prewencję.

By uniknąć doszukiwania się wszędzie zaburzeń, warto znać rozwojowe problemy i naturalne wyzwania, stojące przed dzieckiem i nastolatkiem. Oto ich krótki przegląd:

Wiek niemowlęcy, wczesne dzieciństwo

To czas przede wszystkim intensywnego rozwoju mowy oraz motoryki – chodzenia, rysowania itp. W tym okresie ważna jest dla rodziców znajomość kluczowych etapów rozwojowych w tym zakresie, ponieważ na ich wykształceniu bazuje cały dalszy rozwój.  

Wiek	Umiejętności motoryczne	Motoryka mała	Umiejętności społeczne
1 miesiąc		Śledzi wzrokiem poruszające się przedmioty	Uśmiecha się widząc twarz
6 miesięcy	Podnosi głowę, przewraca na bok, prostując ręce podnosi głowę i górną część ciała, trzyma głowę nieruchomo	Chwyta przedmioty, przenosi je z ręki do ręki	Gaworzy
8 miesięcy	Siedzi bez podparcia, czołga się,  raczkuje		Bawi się w „a kuku”, czuje niepokój widząc obcych
Rok	Stoi bez podparcia, chodzi	Wrzuca przedmioty do pojemnika	Pije z kubeczka
Półtora roku		Buduje wieżę z 2 drewnianych klocków, pomaga przy ubieraniu	Wymawia kilka słów
2 lata	Biega, wchodzi i schodzi po schodach trzymając się poręczy	Buduje wieżę z 6-7  drewnianych klocków	Je samodzielnie, potrafi korzystać z nocnika, potrafi wymówić około 50 słów, rozumie około 1000
2,5 roku		Sprawnie używa noża i widelca	Potrafi się rozebrać

Przedszkolaki

Głównym zadaniem rozwojowym okresu przedszkolnego jest poszukiwanie autonomii, samodzielnego wykonywania zadań i możliwości podejmowania decyzji. Normą w tym wieku jest wykłócanie się o różne rzeczy i mówienie „nie”, nawet gdy dla wszystkich jest oczywiste, że to nie najlepszy pomysł. Przedszkolak miota się między upieraniem, że jest już „duży” i wszystko potrafi sam, a domaganiem się pomocy w prostych zadaniach. Może udawać, że jest jeszcze dzidziusiem i mówić na poziomie z początków nauki języka (np. Busia chcie ciuciu).

Niemal każdemu przedszkolakowi, zwłaszcza gdy jest zmęczony, niewyspany, głodny, zestresowany, zdarza się mieć napad złości lub histerii, lecz kontrola nad impulsami powoli się zwiększa. Złość pięciolatka będzie trwała krócej i będzie mniej intensywna niż u dwulatka.

W tym wieku pojawia się też wymyślanie nieprawdopodobnych historii na usprawiedliwianie swoich złych zachowań (typu: to nie ja to zbiłem, przyszedł złodziej i to zbił). Jednocześnie dziecko zaczyna rozumieć normy moralne, w tym zasadę, by nie kłamać.

Częste problemy (pozostające w normie):

• Kłócenie się z rodzicami i wychowawczyniami w przedszkolu
• Odmowa wykonania poleceń, mówienie „nie”
• Sporadyczne zapady złości/histerii
• Marudzenie
• Wymyślanie nieprawdopodobnych historii na usprawiedliwianie swych zachowań

Dzieci wczesnoszkolne (do 9 roku życia)

Dzieci rozpoczynające naukę szkolną stają się bardziej samodzielne i odpowiedzialne; jednak zwykle starają się nadmiernie poszerzać zakres swojej wolności, w rezultacie nie radząc sobie z zadaniami, których się podjęły. Potrzebują nadzoru i wsparcia w wykonywaniu obowiązków domowych, szkolnych oraz higieny osobistej. Samodzielnie zaczynają rozwiązywać różne problemy i próbują robić nowe rzeczy; mogą więc mieć trudności z radzeniem sobie z porażką. Przeżywając nieprzyjemne emocje, takie jak złość, frustracja czy niepokój, mogą sobie z nimi nie radzić, wyrażając to w przykry dla otoczenia sposób.

Jest to też czas pojawiania się rozwojowych lęków – na przykład przed chorobą, śmiercią, odrzuceniem przez grupę rówieśniczą. Potrzebne jest wtedy wsparcie dorosłych, którzy ukażą świat jako miejsce zasadniczo bezpieczne, pełne dobrych ludzi.

W rozwoju psychospołecznym pojawia się zabawa w raczej niewielkich grupach i nawiązywanie pierwszych przyjaźni i sojuszów, z reguły w grupach jednopłciowych.  Dziecko zaczyna podporządkowywać się grupie i panującym w niej modom. Ważne jest wspieranie dziecka w wypracowywaniu strategii zachowania akceptacji grupy, jednak w poszanowaniu rodzinnych norm i wartości.  Może być to problemem, jeżeli zachowania służące budowaniu grupy są groźne – np. oglądanie pornografii (wg badań NASK z 2022 r. co czwarte dziecko ma kontakt z pornografią przed ukończeniem 10 roku życia, głównie na smartfonach, w szkole), branie udziału w niebezpiecznych wyzwaniach internetowych itp.

Częste problemy:

• Podejmowanie zadań ponad siły
• Zaniedbywanie obowiązków, higieny osobistej
• Poddawanie się impulsom
• Nieumiejętność radzenia sobie z trudnymi emocjami
• Lęk przed śmiercią, chorobą itp.
• Akceptacja w grupie zależna od zachowań zagrażających rozwojowi

Dzieci „średnioszkolne” (10-13 rok życia)

To czas budowania niezależności. Dziecko może przeciwstawiać się rodzicowi, rozpoczynając budowanie swojej tożsamości, niezależnej od dorosłych. W zakresie umiejętności społecznych – z jednej strony pojawiają się poważne przyjaźnie, z drugiej – konflikty rówieśnicze. W tym wieku dzieci mają problem z przewidzeniem i prawidłowym rozpoznaniem długofalowych konsekwencji swojego postępowania. Potrzebują wielu wzmocnień pozytywnych, by utrwalały się dobre nawyki i zachowania. Potrzebują też wykształcenia umiejętności radzenia sobie z porażkami i frustracją w sposób nie zagrażający poczuciu własnej wartości.  Może pojawić się skłonność do ruminacji, czyli zamartwiania się różnymi problemami, z czego wynika potrzeba uczenia się, jak sobie z nimi radzić (np. przez odwrócenie uwagi i zajęcie konstruktywnymi zadaniami, sprzyjającymi budowaniu poczucia kompetencji i wartości). To okres kluczowy dla wyuczenia się typowych życiowych umiejętności, takich jak samodzielne sprzątanie, nawiązywanie kontaktów z nowymi osobami. Utrzymuje się tendencja do okłamywania innych w celu uniknięcia konsekwencji zachowań przekraczających normy społeczne, stąd konieczne są rozmowy rodziców i wychowawców na ten temat.

Częste problemy:

• Akceptacja w grupie zależna od zachowań zagrażających rozwojowi
• Konflikty rówieśnicze
• Zachowania impulsywne, bez myślenia o konsekwencjach
• Tendencja do zamartwiania się

Nastolatki

Uważają się za w pełni dorosłych, jednak potrzebują wsparcia w podejmowaniu ważnych decyzji, zwłaszcza dotyczących ich zdrowia czy przyszłego życia. Skłonność do robienia rzeczy pod wpływem impulsu może stwarzać dla nich zagrożenie, a także negatywnie zaważyć na całej przyszłości.

Najważniejszym zadaniem rozwojowym tego okresu jest zbudowanie własnej tożsamości; określenie, kim się jest pod względem światopoglądu, roli społecznej itp.  Miedzy innymi dlatego wśród nastolatków występuje zjawisko testowania przynależności do różnych grup rówieśniczych, eksperymentowania z ubraniem czy fryzurami itp.

Wzmaga się zdolność do planowania i odpowiedzialnego wykonywania swoich obowiązków domowych i szkolnych, jednak pojawiają się wahania nastroju związane z dojrzewaniem hormonalnym.

W sytuacjach stresujących czy traumatycznych może wystąpić tendencja do radzenia sobie z problemami przez sięganie po używki zmieniające nastrój (nie tylko alkohol czy narkotyki, lecz także gry cyfrowe, pornografię, nadmierne zanurzenie w media społecznościowe). Co konkretnie stanie się „poprawiaczem nastroju”, zależy przede wszystkim od dostępności i popularności danej używki w grupie odniesienia. Dlatego ważnym zadaniem rozwojowym jest nabywanie umiejętności zdrowego radzenia sobie z emocjami, frustracją i stresem.

Normalne jest pojawienie się kolejnego etapu rebelii i testowania granic wolności. Mogą pojawiać się problemy z samokontrolą i panowaniem nad emocjami, stąd u nastolatków zdarzają się napady złości, jednak powinny być one zdecydowanie krótsze i mniej intensywne niż u małego dziecka, a ponadto zakończone samorefleksją (umiejętnością przeanalizowania, co się wydarzyło, i wyciągnięcia wniosków). Testowanie granic wolności polega też na łamaniu czy naginaniu ustalonych zasad domowych, po to, by sprawdzić, czy rodzice będą zachowywać się konsekwentnie. Dopiero notoryczne łamanie zasad i norm społecznych, połączone z brakiem refleksji i wyciągania wniosków oraz prób negocjacji, może świadczyć o zaburzeniu opozycyjno-buntowniczym.

Częste problemy:

• Zachowania impulsywne, bez myślenia o konsekwencjach
• Zachowania ryzykowne w grupie rówieśniczej
• Rebelia przeciw autorytetom
• Testowanie granic
• Huśtawka nastrojów

Bogna Białecka

Literatura wykorzystana:

L. Bly, Motor Skills Acquisition in the First Year: An illustrated guide to normal development; M.D. Sheridan, A. Sharma, H. Cockerill, From Birth to Five Years; https://www.physio-pedia.com; https://medlineplus.gov/.