Zdarza się, że obserwując zachowanie jakiegoś człowieka, mówimy: ten człowiek ma charakter, to ktoś z charakterem. Bywa też, że określamy kogoś sformułowaniem: ten to ma charakterek. Mówiąc o charakterze, zdarza nam się używać określeń: dobry, złoty, zły, czarny, trudny… Człowiek z charakterem kojarzony jest z kimś o wyraźnych cechach, nieugiętym i odważnym zachowaniu, niebojącym się wyrażać własnego zdania i bronić zasad, które wyznaje. Ktoś z charakterkiem to najczęściej w naszym przekonaniu osoba z negatywnymi cechami, które nieraz trudno nam znieść czy zaakceptować. Wydaje się, że bardzo dobrze te pojęcia rozumiemy. Możemy jednak zadać sobie pytania: Czy człowiek ma jakiś wpływ na kształtowanie swojego charakteru? Na cechy, które go tworzą? Czy nasz charakter może się zmieniać? Czy z osoby z charakterkiem możemy stać się kimś z charakterem?

Niekiedy w potocznym znaczeniu charakter utożsamiany jest z osobowością. W psychologii są to jednak dwa różne pojęcia. Przyjmuje się, że osobowość obejmuje znaczeniowo szerszy zakres, a charakter jest jej elementem. W najczęściej stosowanych modelach opisujących osobowość określa się ją jako zbiór cech i dyspozycji psychicznych, które warunkują zachowania danego człowieka. Na kształtowanie osobowości mają wpływ geny oraz środowisko, w którym się wychowujemy. Natomiast charakter wiążemy z przyjmowanymi postawami, jest on zależny od wartości i przekonań danego człowieka. Kształtuje się przez całe życie, mają na niego wpływ normy społeczno-kulturowe w naszym otoczeniu oraz metody wychowawcze stosowane przez rodziców i opiekunów. Wraz z wiekiem na kształtowanie charakteru coraz większy wpływ może mieć aktywność danej osoby. Pozytywne jest to, że nad charakterem możemy pracować. Podstawą takiego przekonania są praktyki pomocowe (np. psychoterapia), które zakładają, że człowiek ma możliwość dokonywania zmian swojego charakteru i dążenia do ciągłego rozwoju.

Niekiedy zastanawiamy się nad pozytywnymi i negatywnymi cechami charakteru. Czy można je jakoś zdefiniować i zakwalifikować? Ciekawym ujęciem tego zagadnienia jest psychologiczna koncepcja Christophera Petersona i Martina Seligmana. Autorzy skonstruowali katalog cech zwanych cnotami (mądrość, odwaga, humanitaryzm, umiar, sprawiedliwość, transcendencja). Każdej z cnót przyporządkowali zbiór kilku mocnych stron charakteru.

Wspierając się Polską adaptacją kwestionariusza do Pomiaru mocnych stron charakteru, zaliczymy do nich:

• Mądrość: kreatywność, ciekawość, uczenie się, otwartość umysłu, perspektywę;
• Odwagę: waleczność, wytrwałość, witalność, spójność;
• Humanitaryzm: zdolność do kochania, życzliwość, inteligencję społeczną;
• Umiar: przebaczenie, pokorę, roztropność, samoregulację;
• Sprawiedliwość: uczciwość, przywództwo, zespołowość;
• Transcendencję: wdzięczność, docenianie piękna, nadzieję, duchowość, poczucie humoru.

Cnoty te są pozytywnymi cechami człowieka, które wpływają na zachowania ludzi. Mają one powszechny i uniwersalny charakter. Mocnym stronom charakteru przypisywana jest wartość moralna, spostrzegane są one jako dobre. Autorzy koncepcji zwracają uwagę, że postępowanie zgodnie z tymi cechami umożliwia człowiekowi rozwój i prowadzi do osiągnięcia dobrego i szczęśliwego życia.

Zarówno w psychologii, jak i potocznym ujęciu pozytywne cechy charakteru to takie, które pozwalają na nawiązywanie dobrych relacji z innymi i dobre funkcjonowanie w życiu. Wśród nich możemy wymienić niektóre z najbardziej przez ludzi cenionych: bezinteresowność, dokładność, empatię, gościnność, komunikatywność, obowiązkowość, lojalność, pomysłowość, pracowitość, punktualność, życzliwość, uprzejmość, wyrozumiałość. Oprócz pozytywnych cech charakteru możemy dostrzec także te negatywne, które utrudniają nawiązywanie dobrych relacji z ludźmi. To na przykład: agresja, arogancja, bezmyślność, chciwość, cynizm, despotyzm, duma, egoizm, gwałtowność, kłótliwość, grubiaństwo, niecierpliwość, nieszczerość, obłuda, podejrzliwość, pogarda, skąpstwo, tchórzostwo, wyrachowanie, zarozumiałość czy zrzędliwość.

Przyglądając się tym cechom, łatwo zauważyć, że nie rodzimy się z nimi. Możemy mieć pewne predyspozycje temperamentalne i osobowościowe, np. większą otwartość na doświadczenia, ekstrawersję versus introwersję, pobudliwość emocjonalną itp., ale kształtują się one i utrwalają w toku naszego życia. W sprzyjającym środowisku mamy większe szanse na pozytywny rozwój naszej osobowości i charakteru, nie możemy jednak zapominać o procesie samowychowania, z którym kształtowanie charakteru i utrwalanie predyspozycji moralnych będzie się wiązało. Z tego powodu rola nas, pedagogów i wychowawców, jest w tym obszarze bardzo ważna. Należy dzieciom i młodzieży wskazywać, jak budować swój charakter i kształtować w sobie pozytywne cechy.

Będąc jeszcze dzieckiem, w szkole podstawowej od niektórych swoich nauczycieli słyszałam powtarzane przez nich znane łacińskie powiedzenie Per aspera ad astra (Przez trudy do gwiazd), które swoim echem wracało do mnie w różnych trudnych sytuacjach wymagających wysiłku, trudu, czasem przełknięcia gorzkiej pigułki niepowodzenia. Dzisiaj być może niektórzy pedagodzy używają jeszcze tego sformułowania, ale coraz częściej obserwuje się tendencję do ułatwiania naszym dzieciom i młodzieży różnych rzeczy, tak by im było lżej, lepiej niż nam, po prostu w naszym odczuciu łatwiej… Rodzi się pytanie: Czy jest to dobra droga? Tylko poprzez przeżywanie różnych sytuacji, które są dla nas wyzwaniem i pewnym trudem, możemy zbudować naszą odporność psychiczną. Nie chodzi tu o utrudnianie życia, ale o przełożenie na konkrety zadań i działań, które dzieci powinny podejmować zgodnie ze swoim wiekiem rozwojowym, możliwościami i predyspozycjami. Jeśli dziecko jest niecierpliwe, nie pomożemy mu, zwalniając je (często dla tzw. świętego spokoju) ze wszelkich zadań, które wymagają wysiłku i czasu, jeśli jest nieśmiałe, nie będzie dla niego korzystne stwarzanie sytuacji, w której nie ma kontaktu z rówieśnikami, jeśli jest bardzo aktywne i wszędzie go pełno, nie pomożemy mu tylko karaniem.

Mądrość wychowawcza to umiejętność dostrzegania nie tylko słabych stron człowieka, ale też jego potencjału i odpowiednie jego ukierunkowywanie. To wzmocnienie postawy pracy nad sobą, zmotywowanie i budowanie wiary, że można być lepszym. Praca nad charakterem to codzienne zmaganie ze sobą, to przekuwanie naszych impulsów w wolne działanie i uczenie tego naszych dzieci. Ktoś cię obraził, nakrzyczał na ciebie, źle potraktował…, nie musisz odpowiadać tym samym. Czegoś bardzo chcesz…, naucz się czekać. Nie chce ci się, więc nie robisz…, ale może powinieneś. Dziś coraz częściej (także od dzieci i młodzieży) słyszymy: nic nie muszę, zapominamy natomiast o powinnościach, które nierozerwalnie wiążą się z postawami moralnymi i wartościami. Trudno mówić o kształtowaniu charakteru człowieka bez powinności, które są pewnymi koniecznościami natury moralnej. Wychowanie człowieka z charakterem nie jest jednak zmuszaniem do działania, ale kształtowaniem człowieka wolnego – takiego, który potrafi i chce wybierać i czynić dobro dla siebie, innych, społeczeństwa. Współczesna psychologia zachęca także do tego, by być sobą. Żeby być sobą, trzeba jednak najpierw odkryć, kim jestem. Jest to proces budowania tożsamości młodego człowieka, wskazywania tego, co w życiu ważne i w oparciu o to szukania własnej drogi, która nie może być oderwana od korzeni, z których wyrastamy – rodziny, kultury i środowiska. Ze strony wychowawców ważne jest budowanie relacji z dzieckiem i wychowankiem, uwrażliwianie na piękno świata i potrzeby innych, wskazywanie uniwersalnych wartości. To także upomnienie i pouczenie, kiedy jest potrzebne, chociaż czasami trudne do przyjęcia. Budowanie charakteru to wzmacnianie naszych pozytywnych cech i potencjałów, ale też droga przez trudy, pokonywanie swoich słabości, braku wiary w siebie, niechęci i lenistwa. Nie zawsze będzie łatwo i przyjemnie, i to dzisiaj młodym powinniśmy szczególnie uświadamiać.

Renata Nowak